​​​​​​یادگیری و آموزش زبان و ادبیات فارسی در ایران و سایر کشورهای فارسی‌زبان ممکن است چندان جای تعجب نداشته باشد، اما شاید برایتان جالب باشد اگر بدانید در شبه‌قاره هند و در سال ۱۸۲۵ میلادی مطابق با ۱۲۰۴ هجری شمسی، یعنی حدود دو قرن پیش، کتابی با عنوان «فوائد المبتدی» با موضوع آموزش دستور زبان فارسی چاپ شده است. هم‌اکنون یک نسخه از این اثر چاپی نفیس و قدیمی در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. به همین بهانه و به مناسبت هفته کتاب، سراغ مهدی صادقی حصار، مدیر کتابخانه مرکزی حرم مطهر رضوی و کارشناس ارشد رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی رفتیم و با او درباره این اثر چاپی ارزشمند همکلام شدیم. وی ۲۵ سال سابقه فعالیت در مجموعه سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی دارد. در ادامه، بخش‌هایی از سخنان این مقام مسئول در گفت‌وگو با قدس را می‌خوانید.

آموزش زبان فارسی در هندوستان

ایران و شبه‌قاره هند از دیرباز روابط فرهنگی، زبانی و کلامی، مذهبی، هنری و اجتماعی و... گسترده‌ای با هم داشته‌اند و در دوره‌های تاریخی مختلف میان این دو کشور تعاملات فرهنگی فراوانی وجود داشته است. رواج خط و زبان فارسی به‌عنوان زبان رسمی نوشتاری و گفتاری در برخی حکومت‌های شبه‌قاره هند و نیاز به ارتباط مستمر این دو حوزه تمدنی با یکدیگر موجب شد فهم معانی لغات و واژه‌های زبان فارسی و یادگیری قواعد و دستور زبان فارسی به عنوان امری ضروری در میان هندیان اهمیت ویژه‌ای پیدا کند. از این رو آن‌ها با تألیف کتاب‌های بسیاری در این زمینه، برای آموزش زبان فارسی تلاش کردند. پرداختن به پیشینه زبان و ادبیات فارسی و تاریخ دستورنویسی شبه‌قاره هند از اهمیت بسزایی برخوردار است. در این زمینه مناسب است به معرفی  تنها نسخه کتاب «فوائد المبتدی»  چاپ شده در شهر کلکته هندوستان و موجود در مخزن چاپی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی و همچنین بررسی اجمالی کتاب «مجموعه فوائد المبتدی» چاپ سنگی موجود در کتابخانه گوهرشاد حرم مطهر رضوی بپردازیم.

به عنوان مقدمه بحث باید بیان کنیم زرتشتیان ایران حدود قرن پنجم پیش از میلاد به شبه‌قاره هند مهاجرت کردند و از آن زمان به بعد با مردم آن سرزمین ارتباط داشتند. پس از استقرار کامل در وطن جدید، داستان‌ها، دستورالعمل‌های دینی، سروده‌های مذهبی و... را به زبان فارسی به نظم و نثر نوشتند. پس ‌از آن، پارسیان بانی ترجمه‌هایی از متون دینی قدیم‌تر به فارسی بودند. هم برای خود هم برای کسانی که فارسی را هنوز می‌فهمیدند. (منبع کیوانی، ۱۳۹۷: ص ۱۳۱)

با گذشت زمان، کوشانی‌ها نخستین کسانی بودند که توانستند زبان پارسی را در شبه‌قاره هند رواج دهند. برخی پژوهشگران سابقه نفوذ زبان فارسی را به روزگار محمد بن قاسم سقفی (۹۳ ه. ق) در زمان خلافت عبدالملک بن مروان اموی و پسرش ولید نسبت می‌دهند. برخی نیز لشکرکشی‌های هفده‌گانه محمود غزنوی را عامل رواج زبان فارسی در هندوستان بیان کرده‌اند. با آغاز حملات غزنویان یعنی امیر سبکتکین (۳۸۷-۳۶۷ ه. ق) و پسرش محمود غزنوی (۴۲۱-۳۸۷ ه. ق) و همچنین جانشینانش (تا سال ۵۸۲ ه. ق) زبان و ادبیات فارسی در هند رواج فوق‌العاده‌ای یافت. در لاهور نخستین مرکز فرهنگ و ادبیات فارسی به وجود آمد و سخنورانی چون ابوالفرج رونی، مسعود سعد سلمان و نویسندگانی چون ابوالحسن علی بن عثمان هجویری مؤلف کشف‌المحجوب در هند ظهور کردند. با تشکیل حکومت اسلامی در شبه‌قاره هند و پاکستان (۶۰۲ ه. ق) نخستین بار مرکز زبان و ادب فارسی از ایران به هندوستان منتقل شد.

زبان فارسی را نه مهاجمان به هند بردند، نه مهاجران و نه بازرگانان، بلکه ذوق و روحیه مشترک ایرانیان و مردم شبه‌قاره و ظرفیت زبان فارسی برای بیان احساسات شاعرانه بود که این زبان را در هند رواج داد. پس از آنکه بخش‌هایی از سرزمین هند و ایران حاکمیت سیاسی واحدی یافتند و پای شاعران و دانشمندان هر دو سو به سرزمین‌های یکدیگر گشوده شد، زبان فارسی که زبان فرهنگی جهان ایران بود به‌سرعت در نواحی شمال غربی رخنه کرد و رفته رفته تا دوردست‌های این سرزمین پیش رفت. روزگار رخنه زبان فارسی در هند دوره شکوفایی تمدن اسلامی و روزگار آشفتگی و پریشانی اوضاع هند و تقسیم این سرزمین به راجه‌نشین‌های گوناگون بوده است. اما آنچه مسلم است اینکه ترویج زبان فارسی بیشتر در زمان دولت گورکانی در هند اتفاق می‌افتد. (انوشه ۱۳۸۰: ج ۴، بخش یکم، مقدمه ص ۲)

اگر منصفانه ادبیات فارسی را با بخش مهمی از ادبیات شبه‌قاره مقایسه کنیم در ادبیات هند آثار بسیاری را می‌یابیم که یا به‌طور کلی ترجمه از آثار فارسی هستند یا تحت تأثیر آن‌ها پدید آمده‌اند. وجود بیش از ۶۰ درصد از واژه‌های فارسی در زبان اردو و تقریباً ۴۰ درصد در زبان هندی و حدود ۵ هزار واژه در زبان بنگالی و واژه‌های بسیار دیگری در زبان‌های مرهنی، گجراتی، تلگو و... بیانگر تأثیر زبان فارسی بر زبان‌های محلی هند است.

معرفی کتاب فوائد المبتدی (چاپ سربی) و مقایسه آن با کتاب مجموعه فوائد المبتدی (چاپ سنگی)

کتاب فوائد المبتدی از قدیمی‌ترین کتاب‌های چاپ سربی به زبان فارسی است که در شهر کلکته کشور هندوستان و در سال ۱۸۲۵ میلادی (برابر ۱۲۴۱ ه. ق و ۱۲۰۴ ه. ش)  توسط انتشارات سکول بک سوسایتی پریس چاپ و منتشر شده است. با توجه به بررسی‌ها، کتاب فوائد المبتدی جزو کتاب‌های چاپ سربی کمیاب و منحصر به‌فردی است که نسخه‌ای از آن هم‌اکنون در بخش کتاب‌های چاپی کتابخانه مرکزی حرم مطهر امام رضا(ع) موجود است. با جست‌وجوی بیشتر در مجموعه‌ها و منابع کتابخانه‌های بزرگ و مطرح کشور مانند کتابخانه مجلس شورای اسلامی، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، سازمان اسناد، کتابخانه ملی و... همچنین انجام پیگیری‌ها و استعلام‌های تلفنی مستمر، تاکنون کتابی با این مشخصات در مجموعه‌های یاد شده در سطح کشور ثبت نشده و موجود نیست.

قطع کتاب رقعی و بدون نقص و کامل است. تعداد صفحات ۹۴ صفحه و اندازه آن ۱۳×۲۱ سانتیمتر بوده و هر صفحه ۱۲ سطر دارد. اثر مُهر کتابخانه آستان قدس رضوی با عبارت‌های بازبینی سال ۱۳۴۸ خورشیدی و تهیه نسخه دیجیتال در صفحه ابتدایی این کتاب وجود دارد. این اثر به‌صورت عطف و گوشه پارچه با مقوای سخت صحافی و تجلید شده است. نوع کاغذ آن نخودی فرنگی و موضوع کتاب، آموزش دستور زبان فارسی است. کتاب یاد شده در آبان ۱۳۳۶ هجری شمسی توسط آستان قدس رضوی خریداری شده است.

موضوع کتاب همان‌طور که از نام آن پیداست درخصوص آموزش دستور زبان فارسی به کودکان شبه‌قاره هند است. البته این آموزش با اسلوب قدما و مکتبخانه‌های قدیم ایران همراه بوده است. روش تدریس الفبا در مکتبخانه به این صورت بود که ابتدا استاد شکل حروف را روی لوح می‌نوشت و شاگرد آن‌قدر تمرین می‌کرد تا حروف و نام آن‌ها را خوب بشناسد و از عهده امتحان برآید. آنگاه ترکیب حروف با صداهای زیر، زبر، پیش و با مصوت‌های بلند «ا، او، ای» و تنوین آموزش داده می‌شد.

به این روش تدریس، شاید بتوان با تسامح نام کلی روش تهجّی، هجّی، الفبای مکتبی یا مکتبخانه‌ای، تعلیم زبری و تعلیم ابجدی را اطلاق کرد. این نوع آموزش با هدف یادگیری قرآن از طریق هجی کلمات و به تبع آن، خواندن و نوشتن کلمات فارسی انجام می‌شد.

«فوائد المبتدی» مشتمل بر سه حصه (بخش و قسمت) است: نخست، حروف به روش تهجی یا با فتحه، کسره و ضمه نشان داده شده‌است. مؤلف در پایان این بخش جملات زیبا، سخنان بزرگان و ضرب‌المثل‌ها را ذیل مدخل «پند» تا صفحه ۳۱ گردآوری کرده است. بخش دوم شامل رساله قواعد است. از دیگر قسمت‌های این کتاب بخش  نقلیات است. از صفحه ۶۵ تا ۹۳ درواقع حکایت‌هایی به نثر قدیم بیان شده است. بخش پایانی کتاب شامل ۳۶ حکایت آموزنده و جذاب است که از متون کهن استخراج شده و بیشتر برای ایجاد انگیزه و ترغیب و تشویق مخاطب به یادگیری داستان و حکایت‌های زبان فارسی آمده است.

لازم به ذکر است هیچ یک از علائم نگارشی مانند نقطه، ویرگول، علامت سؤال یا تعجب و... برای نشانه‌گذاری در این کتاب استفاده نشده و فقط در قسمت دوم (پند) در پایان هر جمله از علامت ستاره استفاده شده است. آیه شریفه بسم الله الرحمن الرحیم پس از آموزش الفاظ و واژه‌ها در این قسمت آمده است. همچنین رعایت نکردن فاصله‌گذاری و نیم‌فاصله‌ها خواندن را برای نوآموزان با چالش جدی مواجه می‌کند. حروفچینی کلمات در برخی جملات بسیار ضعیف است، به نحوی که ارتباط دادن حروف با واژه‌های پیش و پس آن دشوار است.

مجموعه فوائد المبتدی (چاپ سنگی)

کتاب مجموعه فوائد المبتدی (چاپ سنگی) که در سال ۱۳۱۶ هجری قمری (برابر با ۱۹۳۷ میلادی) در شهر بمبئی هند چاپ و منتشر شده، با نمونه چاپ سربی کتاب فوائد المبتدی متفاوت است. مجموعه فوائد المبتدی (چاپ سنگی) در کتابخانه جامع گوهرشاد در حرم مطهر رضوی موجود است. این کتاب با مقوا و عطف چرم جلد شده و دارای کاغذ کاهی بوده و اوراق جدول‌بندی شده است. اندازه کتاب ۵/۱۶×۲۴ سانتیمتراست. اثر مهر اسیدزدایی، تهیه نسخه دیجیتال، کتابخانه جامع گوهرشاد و کتابخانه اهل‌بیت(ع) در صفحات ابتدایی این کتاب مشاهده می‌شود.

کتاب داری ۶۱ صفحه است. هشت صفحه اول حروف مفرده تهجی را به خط نسخ عربی و نستعلیق فارسی آموزش داده است. قسمت دوم در ۲۷ صفحه به موضوع «آمدن نامه» پرداخته است. سپس اشعاری در نعت پیغمبراسلام (ص)، در مدح کَرَم، در صفت سخاوت و تواضع و... در ۲۲ صفحه بعد آمده و چهار صفحه پایانی به انشای صغیره اختصاص دارد. این کتاب دوزبانه (فارسی – اردو) است.

مؤلف این اثر مانند کتاب فوائد المبتدی (چاپ سربی) ناشناخته است. اما در جلد سوم فهرست کتاب‌های چاپی خان بابا مشار نام کتاب فوائد المبتدی تألیف ابراهیم بن نور محمد ذکر شده که چاپ سنگی است و در قطع وزیری در سال ۱۲۹۳ هجری قمری در شهر بمبئی چاپ و منتشر شده است؛ همچنین در کتاب «کتاب‌شناسی آثار فارسی چاپ شده در شبه قاره هند (هند، پاکستان، بنگلادش)» از عارف نوشاهی برخی از مشخصات این کتاب که در شهر بمبئی مطبع حیدری چاپ و منتشر شده، آمده است. (نوشاهی،۱۳۹۱: ص ۱۰۴۳)

سخن پایانی

کتاب یاد شده می‌تواند برای کسانی که در موضوع زبان و ادبیات فارسی شبه‌قاره هند فعالیت پژوهشی دارند، مفید و مؤثر واقع شود. با توجه به مطالب ذکر شده و به اذعان بسیاری از استادان، کتاب‌شناسان و صاحبنظران در ایران، پاکستان و هند، هنوز آثار بسیار زیادی به زبان فارسی در شبه‌قاره هند وجود دارد که به فارسی‌زبانان سراسر دنیا معرفی نشده است. هرچند پس از استعمار بریتانیا، زبان انگلیسی در شبه‌قاره هند رایج شد، اما زبان فارسی به ‌واسطه حلاوت ذاتی که دارد امروز مورد توجه مردمان آن سرزمین قرار دارد که این از درونمایه آهنگین زبان شعر و ادبیات فارسی ناشی می‌شود.