میهمانی که برخی از اهالی آن نخستین بار بر سر این سفره آسمانی مهمان خواهند بود. دختران و پسرانی تازه مکلفی که بناست نخستین جشن بندگی شان را برگزار کنند. بدون شک این نخستین بار و سرآغار بسیار در ادامه مسیر بندگی آنان تاثیرگذار خواهد بود و به همین خاطر لازم است که والدینشان هم خود و هم فرزندانشان را برای این مهمانی آماده کنند. رمضان، نه ماه گرسنگی، که فصل رویش دانه‌های صبر در خاک جان است اما چگونه این دانه‌ها را در دل کودکانی بکاریم که سن کم‌شان، سایه نگرانی بر چهره والدین انداخته است؟برای یافتن پاسخ‌ سؤالاتمان به سراغ حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر محمد کاظمی، کارشناس تربیت دینی رفته‌ایم تا از رازهای آماده سازی معجزه آسا در هفت روز باقیمانده بشنویم. از هنر تبدیل ترس از روزه‌داری به اشتیاق سحری، تا نقشه عملی بیدار کردن ستاره‌های کوچک در سپیده دم رمضان. اگر شما هم دغدغه آماده‌سازی فرزندانتان برای این ماه پربرکت را دارید، این گفت‌وگو را از دست ندهید.

آماده سازی؛ پروژه‌ای به وسعت ۱۱ ماه

حجت الاسلام کاظمی با انتقاد از روش‌های شتابزده برخی خانواده‌ها هشدار می‌دهد: نمی‌شود اول رمضان به کودک ۹ ساله گفت از امروز روزه بگیر! تربیت سربازان میدان رمضان، نیاز به نقشه راه دارد. والدینی که قبل از ورود ماه مبارک رمضان برای آماده سازی فرزندان برنامه‌ریزی نکرده‌اند، با آغاز ماه مبارک برای روزه گرفتن فرزندان مشکلاتی دارند چرا که آنها آمادگی لازم را ندارند.

او با تقسیم آمادگی کودکان به پنج حوزه کلیدی، توضیح میدهد: اولین پایه، آمادگی روحی-روانی است. کودک باید رمضان را نه به عنوان یک تکلیف سخت، که «ماه مهمانی خدا» ببیند. دوم آمادگی جسمی است؛ کم کم عادت به سحری خوردن، کاهش میان وعده‌ها و تحمل گرسنگی. سوم آمادگی اجتماعی؛ اینکه کودک در جمع های افطاری شرکت کند، هدیه دادن به نیازمندان را تمرین کند. چهارم آمادگی رفتاری؛ مثل یادگیری آداب سفره افطار یا کنترل خشم در گرسنگی. پنجمین و مهمترین رکن، آمادگی اعتقادی است؛ درک فلسفه روزه، ثواب‌های بی پایان و مفهوم تقوا.

ترس، بی تفاوتی، اشتیاق؛ سه حس کلیدی

حجت‌الاسلام کاظمی با اشاره به سه احساس غالب در کودکان نسبت به رمضان هشدار می‌دهد: برخی بچه‌ها استرس روزه دارند. این استرس گاهی از والدین منتقل می‌شود. وقتی پدر و مادر مدام از سختی‌ها و مشکلات ماه رمضان و گرسنگی و تشنگی و بیحالی رمضان غر می‌زنند، پیش فرض کودک می‌شود اینکه رمضان=رنج. گروه دوم بی تفاوت‌اند؛ انگار نه انگار ماه متفاوتی است. اینجا والدین مقصرند؛ چرا کودک ۹ ساله نمی‌داند روزه چقدر ثواب دارد. اما گروه سوم، آنهایی هستند که اشتیاق طلایی دارند آنها با شوق منتظر پهن شدن سفره‌های آسمانی رمضان هستند.

کارشناس تربیت عبادی اضافه میکند: هنر والدین تبدیل اضطراب به انتظار است. والدین باید رمضان را چنان طلایی و پربرکت جلوه دهند که کودک از «از دست دادن فرصتها» بترسد. مثلاً بگوییم در ماه رمضان، حتی خوابت هم ثواب دارد؛ هر ذکرِ تو، مثل الماس می‌درخشد و.. باید کاری کنیم بچه‌ها باور کنند رمضان زمان سکه ریزانِ الهی است؛ ماهی که نفس کشیدن در آن، عبادت است.

ایشان به تفاوت آماده سازی دختران و پسران اشاره کرده و بیان می‌‎کند: برای دخترانی که در آستانه ۹ سالگی و سن تکلیف هستند، باید از ماه‌ها قبل، آمادگی‌های روحی ایجاد کرد. اما پسران ۱۵ ساله در مرحله نوجوانی‌اند؛ باید مسئولیت‌پذیری را در آنها پرورش داد. مثلاً بگوییم تو حالا مرد خانه هستی؛ روزه‌ات ستون خانواده است و... به یاد داشته باشیم رمضان، نقطه اوج تربیت دینی است، نه پایان آن. اگر کودک را فقط برای سی روز آماده کنیم، شکست خورده‌ایم. هدف، ساختن نسلی است که ۱۱ ماه سال را برای یک ماه آماده میشود؛ نسلی که می‌داند رمضان، دریچه‌ای است به زندگی همیشه بیدار.

آمادگی عاطفی-روانی مثبت برای ورود به ماه رمضان در کودکان

این کارشناس دینی در ادامه به چگونگی ایجاد امادگی روانی و عاطفی کودکان به ماه رمضان پرداخته و توضیح می‌دهد: ایجاد آمادگی عاطفی و روانی در کودکان برای استقبال از ماه مبارک رمضان، نیازمند هنر والدین در تبدیل تکلیف به اشتیاق است. نخستین گام، پاکسازی فضای ذهنی کودک از هرگونه نگرانی و ترس است. برخی والدین ناخواسته با جملاتی مانند «وای از این گرمای رمضان» یا «مسافرت امسال تعطیل شد!»، ماه میهمانی خدا را به فصل شکایت تبدیل می‌کنند. این ذکر مصیبت، رمضان را در نگاه کودک به ماه رنج تقلیل می‌دهد. در مقابل، باید شوق درونی خود را به رمضان، با کلام و رفتار به کودکان منتقل کرد؛ شعفی که در جملاتی مانند «خدا رو شکر که ماه رمضان پربرکت رسید!» یا «چه خوب که ماه میهمانی خدا شروع شد» متجلی می‌شود. راهکار عملی دیگر، استفاده از روزه‌های مستحبی پیش از رمضان است. وقتی کودک در قالب روزه‌های اختیاری کوتاه‌مدت، بدون اجبار و همراه با آزادی افطار و روزه‌های کله گنجشکی تجربه‌ای شیرین از روزه داری کسب کند، ترس ناخودآگاهش از اجبار رمضان می‌شکند. این تمرین، هم توان جسمانی او را می‌سنجد و هم اعتمادبه‌نفسش را تقویت می‌کند. اگر در این مرحله ضعفی مشاهده شد، می‌توان پیش از فرارسیدن رمضان، با مشورت پزشک، آمادگی لازم را ایجاد کرد.

این استاد حوزه و دانشگاه اضافه می‌کند: خانواده به عنوان الگوی زنده، نقش محوری در این مسیر دارد. همراهی جمعی در روزه‌های مستحبی، برگزاری مراسم سحری و افطاری ساده اما شاد و تقدیر از کودک پس از اولین روزه کامل مثلاً با هدیه‌ای کوچک مانند یک سجاده، رمضان را در ذهن او به خاطره‌ای شیرین تبدیل می‌کند. امام صادق(ع) در حدیثی نورانی می‌فرماید «فرزندتان را هنگامی به نماز و روزه فراخوانید که طاقت آن را دارد.» این سخن، اشاره به همان هنر تدریجی‌سازی و تبدیل تکلیف به اشتیاق دارد.

سبک زندگی رمضانی؛ از سحر تا افطار

کارشناس مرکز تخصصی نماز با تأکید بر لزوم تغییر ریتم زندگی خانواده‌ها در روزهای قبل از ماه مبارک می‌گوید: رمضان تنها سی روز نیست؛ یک سبک زندگی است. از همین امروز، سحرخیزی را تمرین کنید. سفره‌های سحری رنگین بچینید، نماز صبح را اول وقت بخوانید و شام را به شکل افطاری ساده برگزار کنید. این تغییر ریتم، کودک را با زبانِ بی‌زبانی می‌آموزد که رمضان، رقص نورانی بندگی است.

ایشان هشدار می‌دهد: مواظب بازی‌های ذهنی اطرافیان باشید. اگر در ایام ماه رمضان یا در دید و بازدیدهای نوروزی، کسی با جمله‌هایی مانند «تو با این هیکل لاغر و نحیف چرا روزه می‌گیری؟» دلسوزی کاذب نشان داد، قاطعانه پاسخ دهید و تمام دید و بازدیدها را به پس از افطار موکول کنید یا پیش از هر ملاقات، به میزبان اطلاع دهید که فرزندتان روزه‌دار است تا از دلسوزی‌های نابجا جلوگیری شود.

پایان خاطره‌سازی کلید ماندگاری رمضان در دل کودکان

این استاد تربیت دینی برای ترغیب فرزندان به روزه‌داری پیشنهادی دارد و می‌گوید: اگر فرزندتان عادت به ریزه‌خواری مداوم دارد، هرگز او را با چالش روزه کامل روبه رو نکنید. این شوک روانی ممکن است تا سالها انزجار از روزه‌داری را در ذهنش ثبت کند. بهترین راهکار برای آماده کردن بچه‎‌ها به روزه‌داری عادت دادن آنها به تمرین‌های کوتاه و لذتبخش است. در این فرصت باقیمانده از او بخواهید تا ظهر روزه‌دار باشد و به جای عبارت سنگین «روزه بگیر» به او بگویید: «تا ظهر با هم، بازی نخوردن بین وعده‌ها انجام بدیم، بعدش ناهار خوشمزه بخوریم». این روش معجزه می‌کند زیرا کودک به تدریج با مفهوم امساک آشنا میشود بی آنکه ترس از گرسنگی طولانی داشته باشد. ذائقه روانی او به جای نخوردن اجباری، روی لذت انجام یک بازی معنوی متمرکز میشود و با توجه به کوتاه بودن روزها در ماه مبارک، آماده سازی ذهنی و جسمی کودک ساده‌تر است.

استاد کاظمی در پایان خاطره‌سازی را کلید ماندگاری رمضان در دل کودکان می‌خواند و می‌گوید: خاطرات سحرهای مهربانی را برایشان روایت کنید. بگویید چگونه پدربزرگتان با نوای سحر دل شب را می‌شکافت و شما را بیدار می‌کرد. کم کم آنان را به سحرهای نورانی عادت دهید. رمضان کودک شما، باید آمیخته با حس خوب سحری، صدای مناجات سحری و زمزمه‌های دعای افطار باشد. این خاطرات، چراغ راه ایمان او در همه‌ عمر خواهد بود. به یاد داشته باشید که فرزند شما، امروز خود را در آیینه رمضان شما می‌بیند. اگر رمضان را به چشم ماه نخوردن ببینید، او نیز گریه‌کنان پای سفره می‌نشیند. اما اگر رمضان را ماه تعالی و برکت بدانید، کودکتان با چشمانی برق‌آلود، منتظر شنیدن اذان سحر خواهد بود.