یکی از اساسی‌ترین مفاهیم در دین اسلام برای رسیدن به کمال انسانی، تقویت اراده است. اراده‌ای که نه تنها انسان را در عبور از مشکلات دنیوی یاری می‌کند، بلکه او را در مسیر بندگی خدا و رسیدن به قرب الهی نیز رهنمون می‌سازد. قرآن کریم و اهل‌بیت(ع) از اراده به عنوان یکی از ارکان اصلی موفقیت در زندگی فردی و اجتماعی یاد کرده‌اند.

در گفت‌وگو با حجت‌الاسلام رحیم شرفی، کارشناس دینی و سخنران حرم مطهر رضوی به تبیین اهمیت اراده در زندگی اسلامی و نقش آن در پیشبرد اهداف انسانی و دینی پرداخته‌ایم.

حضرت زهرا(س) الگوی اراده و عزم راسخ

حجت‌الاسلام شرفی با بیان اینکه در آموزه‌های اسلامی، تقویت اراده ارتباط مستقیمی با تقوا و دوری از گناه دارد، می‌گوید: تقوا به معنای مراقبت از خود در برابر آفات دنیوی و اخروی بوده و دستیابی به آن نیازمند اراده‌ای قوی و استوار است. قرآن کریم در آیه ۷۰ سوره احزاب می‌فرماید «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللهَ وَقُولُوا قَوْلًا سَدِیدًا» یعنی ای کسانی که ایمان آورده‌اید، از خدا بترسید و سخن صحیح بگویید. در این آیه، تأکید بر تقوا و بیان سخن صحیح، نشان از ضرورت اراده‌ای قوی برای رعایت حریم الهی دارد. در واقع بدون اراده و عزمی راسخ، انسان قادر به پیشرفت در راه تقوا نخواهد بود.

او توضیح می‌دهد: یکی از بزرگ‌ترین الگوهای اراده در تاریخ اسلام، حضرت فاطمه زهرا(س) است. حضرت زهرا(س) با وجود تمام فشارها و مصیبت‌هایی که در دوران زندگی‌اش تحمل کرد، همچنان با اراده‌ای پولادین در مسیر اصلاح امت اسلام و دفاع از حق و حقیقت حرکت کرد. غیر از تأثیر اراده‌ای قوی و ایمانی استوار؛ ممکن نبود فردی با چنین برخوردهای سخت و ناعادلانه‌ای که در حق او صورت گرفت، همچنان به رسالت الهی خود پایبند بماند. تا جایی که امروز پس از بیش از هزارو ۴۰۰ سال، هنوز نام حضرت زهرا(س) در دل‌ها و ذهن‌های مسلمانان زنده بوده و همچنان پیروز میدان است.

حضرت زینب(س) و پیغام عاشورا؛ اراده‌ای خدایی در برابر ظلم

این استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به نمونه دیگری از اراده، بیان می‌کند: یکی دیگر از نمونه‌های بارز اراده در تاریخ اسلام، حضرت زینب(س) است. در کربلا، هنگامی که امام حسین(ع) و یارانش به شهادت رسیدند، حضرت زینب(س) با اراده‌ای پولادین توانست پیام عاشورا را به جهانیان برساند و از حقیقت بزرگ عاشورا دفاع کند. اگر حضرت زینب(س) اراده‌ای قوی نداشت، نمی‌توانست در میان همه آن سختی‌ها و فشارهای بی‌رحمانه دشمن، به این مهم دست یابد. اراده حضرت زینب(س) نه تنها درس ایستادگی به مسلمانان می‌دهد بلکه نشان می‌دهد اگر انسان اراده‌ای خدایی و بر پایه ایمان به خداوند متعال داشته باشد، هیچ قدرتی نمی‌تواند او را از مسیر حق بازدارد.

اراده و مقاومت در قرآن؛ الگوهای الهی

حجت‌الاسلام شرفی به برخی از الگوهای قرآنی اراده و مقاومت در قرآن کریم نیز اشاره کرده و توضیح می‌دهد: در قرآن کریم، چندین داستان از کسانی که با اراده‌ای قوی به کمال رسیدند و در برابر ظلم و فساد ایستادگی کردند، به تصویر کشیده شده است. از جمله این الگوها می‌توان به آسیه، همسر فرعون اشاره کرد که در برابر طاغوت زمان خود ایستاد. قرآن در آیه ۱۱ سوره تحریم از او به عنوان یکی از بهترین الگوهای ایمان و مقاومت یاد می‌کند: «خداوند برای کسانی که ایمان آوردند، همسر فرعون را مثال زده است، آن هنگام که گفت: پروردگارا! برای من در نزد خود خانه‌ای در بهشت بساز و مرا از فرعون و کارهای او نجات ده و مرا از قوم ظالم رهایی بخش». آسیه در برابر ظلم و فساد فرعون نه تنها از قدرت و امکانات دنیا گذشت، بلکه با اراده‌ای آهنین به دنبال نجات خود و دیگران از چنگال ظلم بود. او از طاغوت زمان خود بیزار بود و با ایمان راسخ به خداوند متعال، هرگز دست از عقیده‌اش برنداشت. نمونه دیگر الگو بودن و هدف‌داری در قرآن کریم، اصحاب کهف هستند. اصحاب کهف جوانانی خداباور بودند که حاضر نشدند از عقیده خود دست بردارند و با طاغوت زمان همنوا شوند. از این رو شهر و دیار، خانه و خانواده و حتی ملک و حکومت را رها کرده و به غاری پناه بردند. نمونه دیگر اراده در بیان آیات قرآن، ساحرانی بودند که به دعوت فرعون به مبارزه با موسی(ع) برخاستند اما پس از دیدن معجزات او، مؤمن به خدای موسی(ع) شده و تهدید و عذاب‌های فرعون را به جان خریدند و در ایمان خود ثابت قدم ماندند. آیات قرآن صراحت بر ایمان آوردن ساحران فرعون دارد و در آیات ۷۲ و ۷۳ سوره طه به این مهم اشاره کرده است.

تقویت اراده در آموزه‌های دینی با دوراندیشی و صبر

این استاد اخلاق به راه‌های تقویت اراده در آموزه‌های دینی اشاره کرده و توضیح می‌دهد: یکی از مهم‌ترین اصول مؤثر در تقویت اراده، دوراندیشی و عاقبت‌اندیشی است. در روایتی نقل شده در غررالحکم از امیرالمؤمنین علی(ع) آمده است حضرت فرمود: «مَن قَلَّ حَزمُهُ ضَعُفَ عَزمُهُ» یعنی کسی که در تصمیم‌گیری‌ها و تدابیر خود دوراندیش نباشد، اراده‌اش ضعیف خواهد بود. این بدین معناست که اگر انسان از پیش‌نگری و تدبیر لازم برخوردار نباشد، اراده‌اش در برابر مشکلات و چالش‌ها تضعیف خواهد شد. در قرآن نیز این نکته به وضوح آمده است که انسان باید در تمام امور زندگی‌اش عاقبت‌اندیش باشد، چرا که تصمیمات لحظه‌ای و بدون بررسی عواقب، به ضعف اراده می‌انجامد.

نکته مهم دیگر برای تقویت اراده در آموزه‌های دینی، صبر و شکیبایی است. شرفی توضیح می‌دهد: صبر یکی از مهم‌ترین صفاتی است که در تقویت اراده نقش کلیدی دارد. قرآن کریم در آیه ۱۵۳ سوره بقره به اهمیت صبر تأکید کرده و می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ إِنَّ اللهَ مَعَ الصَّابِرِین» ای کسانی که ایمان آورده‌اید! از صبر و نماز برای کمک به خود یاری جویید، زیرا خداوند با صابران است. در روایات اهل‌بیت(ع) نیز آمده است تنها کسانی که در برابر مشکلات با صبر و استقامت ایستادگی کنند، در نهایت به موفقیت و خوشبختی می‌رسند. امام علی(ع) نیز در سخنی گرانبها فرموده‌ است: «ضَادُّوا التَّوَانِیَ بِالْعَزْم» یعنی با عزم و اراده، سستی و تنبلی را شکست دهید.

رفاقت صالحانه و تقویت اراده در آموزه‌های دینی

سخنران حرم مطهر رضوی به تأثیر و نقش دوستان صالح و همنشین خوب نیز اشاره و تصریح می‌کند: براساس آموزه‌های اسلامی، رفاقت و همنشینی با افراد صالح و اهل علم و تقوا نیز در تقویت اراده و عزت نفس انسان بسیار تأثیرگذار است. امیرالمؤمنین امام علی(ع) در حدیث ۴۷۸۶ غررالحکم فرموده است: «جالِسِ الْعُلَماءَ یَزْدَدْ عِلْمُکَ وَ یَحْسُنْ اَدَبُکَ وَ تَزْکُ نَفْسُک» یعنی با علما همنشین باش تا علمت زیاد و ادبت نیکو و جانت پاک شود. یا در روایت دیگری نقل شده در جلد ۲ ورام، امام سجاد(ع) فرموده‌ است: «فرزندم، با پنج نفر همنشینی مکن؛ دروغگو، گناهکار، بخیل، احمق و قاطع رحم». این فرمایش و دیگر توصیه‌های متعدد از این دست نشان می‌دهد انتخاب دوستان و همنشین‌های درست، تأثیر فراوانی بر تقویت اراده فرد دارد.

حجت‌الاسلام شرفی در پایان تصریح می‌کند: اسلام با تأکید بر تقویت اراده و استقامت در برابر مشکلات، راه‌های مختلفی را برای رسیدن به کمال انسانی نشان داده و همگان را به استفاده از اراده‌ای قوی در مسیر حق دعوت کرده است. مسلمانان با پیروی از آموزه‌های دینی می‌توانند اراده‌ای آهنین برای مقابله با سختی‌ها، رسیدن به موفقیت‌های فردی و اجتماعی و در نهایت، تقرب به خداوند متعال پیدا کنند. در این مسیر از نقش مهم تلاش خود انسان نیز نباید غفلت کرد. همچنان که در آیه ۶۹ سوره عنکبوت آمده است: «وَ الَّذینَ جاهَدُوا فینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا وَ إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنین» کسانی که در راه ما تلاش و جهاد کردند راه‌های قرب به خود را به آنان نشان خواهیم داد. با راهکارهایی که عنوان شد و تقویب اراده در کنار تلاش می‌توان به موفقیت و قرب الهی دست پیدا کرد.