ماه در نگاه اول کسل‌کننده به‌نظر می‌رسد. بااین‌حال، به شیوه‌های مختلفی، از جزرومد گرفته تا مهتاب، به حیات روی زمین کمک می‌کند و بر آن اثر می‌گذارد. ماه همچنین اثر زیادی روی فرهنگ بشر گذاشته و در اساطیر از آن نام برده شده است. انسان‌ها و بسیاری از اشکال دیگر حیات به ماه وابسته‌اند. مهم‌تر از همه، ماه تنها جرم آسمانی به‎‌جز زمین است که روی آن راه رفته‌ایم. اگرچه تمامی اسرار یگانه قمر زمین هنوز کشف نشده است، چیزهای زیادی درباره آن می‌دانیم.

چهار نظریه اصلی در مورد چگونگی شکل‌گیری ماه

۱. ماه پس از سرگردانی در کنار زمین، در مدار آن اسیر شد

براساس این نظریه، ماه مانند یک سیارک غول‌پیکر در جهان سرگردان بود تا اینکه یک روز از مجاورت زمین گذشت و در مدارش گرفتار شد و از آن زمان تاکنون با آن باقی مانده است.

۲. ماه در کنار زمین شکل گرفت

فرضیه «برافزایش» (Accretion) ماه را به تولد زمین پیوند می‌دهد. این نظریه نشان می‌دهد که هر دو جرم در حدود ۴.۶ میلیارد سال پیش از یک ابر غبار کیهانی پدید آمده‌اند. براساس این نظریه، زمین یک دوقلوی حریص‌تر بوده و مواد بیشتری را در طول برافزایش اولیه‌اش به سمت خود کشیده که این موجب شده است اندازه بزرگ‌تر، هسته مذاب‌تر و گرانش قوی‌تری داشته باشد. بنابراین، ماه به مدار زمین کشیده شد.

۳. ماه یک کُره از مواد بود که هنگام آغاز چرخش زمین فروریخت

این نظریه استدلال می‌کند که ماه فقط به کمی چربی اضافی شباهت دارد که زمین آن را در اوایل زندگی خود ریخته است. براساس این نظریه، زمانی که زمین شروع به چرخش سریع‌تر کرد، بخشی از مواد آن جدا شد و سپس به طور معجزه‌آسایی دقیقا در جایی متوقف شد که برای ایجاد یک جرم در مدار زمین لازم بود.

۴. یک سیاره هم‌اندازه مریخ به زمین اولیه برخورد کرده است

این نظریه می‌گوید که حدود ۴.۵ میلیارد سال پیش، سیاره‌ای به اندازه مریخ به نام «تیا»(Theia) با زمین جدیدی که به تازگی شروع به برافزایش کرده بود، برخورد کرد. برخورد بین دو سیاره، انفجار مهیبی را پدید آورد که ۱۰۰ میلیون برابر بزرگ‌تر از ضربه عامل انقراض دایناسورها بود. براساس این نظریه، ضربه آن ‌قدر مهیب بود که تیا مقداری از مواد زمین را به فضا پرتاب کرد و این مواد در نهایت به ماه تبدیل شدند.

چند حقیقت جالب و باور نکردنی!

۱.سمت تاریک ماه در واقع تاریک نیست

اگرچه ما همیشه فقط یک نیم‌کره ماه را می‌بینیم، خورشید همیشه نیمی از ماه را روشن می‌کند و معمولا فقط بخشی که ما می‌توانیم ببینیم روشن نشده است (به‌جز در ماه کامل). بنابراین، سمت تاریک ماه فقط از نقطه‌نظر ما روی زمین تاریک است.

دقیق‌تر این است که سمت تاریک ماه را سمت دور بنامیم. اگرچه نمی‌توانیم سمت دور ماه را از زمین ببینیم، چند کاوشگر فضایی از آن عکس‌برداری کرده‌اند. اولین عکس‌ها از سمت دور ماه توسط کاوشگر فضایی لونا ۳ اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۵۹ گرفته شد.

۲.ماه باعث ایجاد جزر و مد می‌شود

احتمالا می‌دانید که نیروی گرانش ماه عامل اصلی جزر و مد روی زمین است. این کشش گرانشی دو برآمدگی در اقیانوس‌های زمین ایجاد می‌کند که به‌عنوان مد شناخته می‌شوند، یکی در اقیانوس‌های سمت ماه و دیگری در سمت مخالف. مد در سمت مخالف ماه به این دلیل است که ماه بیشتر از آب اقیانوس، زمین را به‌سمت خود می‌کشد. بین این دو منطقه‌ی مد، جزر رخ می‌دهد. اگرچه نیروی گرانش ماه قوی‌ترین عامل جزر و مد در زمین است، چرخش سیاره ما و نیروی گرانش خورشید نیز در این پدیده نقش دارند. شدت جزر و مد و سطح آب در طول تاریخ زمین بسیار متغیر بوده است که بیشتر به‌دلیل تغییرات آب و هوا و سطح دریا، جابه‌جایی قاره‌های زمین (تکتونیک صفحه‌ای) و چند عامل دیگر بوده است.

۳.ماه به‌تدریج در حال دور شدن است

به گفته ناسا، اثر گرانشی که باعث شد ماه به زمین قفل شود، پیچیده بود و انرژی آزاد کرد. این انرژی باعث شد ماه حتی زمانی که هنوز در حال شکل‌گیری بود به‌آرامی از زمین دور شود. در نهایت، فرایندهای شکل‌گیری و قفل کشندی تغییر مدار ماه را متوقف کردند ولی ماه همچنان حدود ۴ سانتی‌متر در سال از سیاره ما دور می‌شود. اگرچه این مقدار زیادی نیست، باعث می‌شود ماه در طول میلیون‌ها سال به‌طور قابل‌توجهی از زمین فاصله بگیرد.

۴.ماه زلزله دارد

احتمالا ماه را به‌عنوان سنگی سرد و مرده در فضا تصور می‌کنید و تا حد زیادی حق دارید. بااین‌حال، ماه کاملا راکد و بی‌حرکت نیست. همان‌طور که مناطقی از سیاره ما به‌دلیل زمین‌لرزه تکان می‌خورند، ماه نیز «ماه‌لرزه‌» را تجربه می‌کند. ماه‌لرزه‌ها معمولا ضعیف‌تر و طولانی‌تر از زلزله‌های روی زمین هستند. عوامل مختلفی از جمله برخورد شهاب‌سنگ‌ها، تغییرات دما، گرانش زمین و ضعف‌ ساختاری لایه درونی ماه باعث ایجاد ماه‌لرزه می‌شوند. اگرچه بعضی از آن‌ها ممکن است حتی حس نشوند، بعضی دیگر می‌توانند بسیار قوی و خطرناک باشند.

۵.خورشیدگرفتگی رویدادی تصادفی است

خورشیدگرفتگی زمانی اتفاق می‌افتد که ماه دقیقاً بین خورشید و زمین قرار بگیرد. در طول خورشیدگرفتگی کامل، شبح تاریک ماه کاملا روی خورشید قرار می‌گیرد. به‌طوری‌ که تاج خورشیدی یا اتمسفر بیرونی آن همچنان دیده می‌شود. هیچ دلیلی وجود ندارد که ماه اینقدر دقیق خورشید را بپوشاند یا این دو جرم آسمانی تقریبا هم‌اندازه به‌نظر برسند. در واقع، ده‌ها میلیون ماه در درون خورشید جا می‌شود. بااین‌حال وقتی خورشید، ماه و زمین کاملا همراستا می‌شوند، از بخش‌هایی از زمین می‌توانیم این رویداد تصادفی کیهانی را تماشا کنیم.

۶.زمین‌تاب روی ظاهر ماه اثر می‌گذارد

در شب‌های صاف، ممکن است متوجه شوید که اگرچه فقط هلال نازکی از ماه روشن است، می‌توانید دایره کم‌نور بقیه ماه را نیز ببینید. علت آن پدیده زمین‌تاب است. همان‌طور که مهتاب به‌دلیل بازتاب نور خورشید توسط ماه ایجاد می‌شود، زمین نیز این نور را منعکس می‌کند. یعنی اگر روی ماه بایستید، بخشی از زمین درخشان به‌نظر می‌رسد و مقداری از نور خورشید توسط زمین به‌سمت ماه منعکس می‌شود. بنابراین حتی زمانی که هیچ نوری از خورشید روی بخشی از ماه نمی‌تابد، نور زمین تاحدودی مناطق تاریک آن را روشن می‌کند.

۷.ماه در آینده خواهردار خواهد شد!

تنها قمر در حال حاضر کره زمین، ماه می باشد که بصورت منطقی چنین چیزی همیشه ثابت نخواهد بود! دانشمندان و ستاره شناسان شهاب سنگی به عرض ۵ کیلومتر که در حال حرکت به سمت مدار زمین می باشد را در سال ۱۹۹۹ میلادی کشف کردند و نام آنرا کروتین گذاشتند و حدودا تا ۷۷۰ سال دیگر در حول مدار زمین قرار خواهد گرفت و تبدیل به خواهر ماه و دومین قمر کره زمین گردد.

۸.ماه بوی باروت می‌دهد

به گفته فضانوردان آپولو ۱۱، ماه بویی دارد که به لباس‌های فضایی، تجهیزات و نمونه‌های جمع‌آوری‌شان چسبیده بود و وقتی یکی از اینها در محیط قرار می‌گرفت دوباره بوی ماه قابل تشخیص بود. فضانوردان این فضاپیما اولین کسانی بودند که پا روی کره ماه گذاشتند. آنها این بو را فلزی توصیف کردند، چیزی شبیه بوی باروت سوخته یا بوی هوا پس از خاموش‌شدن ترقه. به احتمال زیاد منشأ این بو یک واکنش شیمیایی بین ماده‌ای در غبار ماه و اکسیژن موجود در هواست. البته نمونه‌های ماه روی زمین بو ندارند و پژوهشگران می‌گویند این باید به دلیل یک واکنش موقت باشد.

۹.زندگی کردن بیگانگان در ماه

در دهه ۱۸۲۰، فرانتس فون پائولا گرویتوایزن، ستاره شناس باواریایی ادعا کرد که با تلسکوپ خود کل شهرهای ماه را مشاهده کرده است. او در نوشته‌های خود آورده است که «قمری ها» که در ماه زندگی می‌کنند ساختمان‌ها، جاده‌ها و قلعه‌هایی ساخته اند. بیشتر همکاران فرانتس فون اظهارات او را به سخره گرفتند، اما سرانجام یک چاله در ماه به اسم او نامگذاری شد. ویلیام هرشل، ستاره شناس و آهنگساز برجسته انگلیسی نیز فکر می‌کرد که بیگانگان روی ماه زندگی می‌کنند و مشاهدات منظمی درباره پیشرفت پروژه‌های ساخت و ساز آن‌ها انجام داد. در سال ۱۸۳۵، نیویورک سان، مجموعه‌ای از مقاله‌های جعلی درباره وجود زندگی حیاتی بر روی ماه را (موسوم به حقه بزرگ ماه) منتشر کرد و آن‌ها را به پسر هرشل به نام جان نسبت داد.

۱۱.پایگاه نازی‌ها در ماه

بعد از جنگ جهانی دوم، شایعاتی مبنی بر سفر فضانوردان آلمانی به ماه و ایجاد یک مرکز فوق سری در آنجا منتشر شد. حتی برخی حدس می‌زدند که آدولف هیتلر مرگ خود را جعل کرده از سیاره زمین فرار کرده و بقیه عمر خود را در یک مخفیگاه زیرزمینی در ماه زندگی کرده است. همچنین طرفداران این نظریه، ارتباط‌هایی بین مشاهده سفینه در نزدیکی نیومکزیکو در سال ۱۹۴۷ را با برنامه فضایی نازی‌ها قائل می‌شوند.

۱۲.خرگوشی که در ماه سکونت دارد

افسانه‌های مختلف از سنت‌های مختلف جهان از جمله فرهنگ عامیانه بومیان آمریکا، داستان خرگوشی را که در ماه زندگی می‌کند بازگو می‌کنند. خرگوش ماه اشاره‌ای به فولکلور آسیایی است که لکه روی ماه را به صورت خرگوشی تصور کرده‌اند که بر روی ماه زندگی می‌کند و مشغول آماده‌کردن اکسیر حیات است. هر چند این فولکلور از چین نشات گرفته، ولی تفسیرهایی متفاوتی در ژاپن و کره دارد. فولکلور متفاوتی از شخصیت‌های خرگوش ماه در بین فرهنگ‌های بومی قاره آمریکا نیز دیده می شود.

نیایش احمدی _ خبرنگار تحریریه جوان قدس