خانه‌های قدیمی ایران، بخشی از حافظه تاریخی ملت ایران به‌حساب می‌آید. تاریخچه معماری در ایران به هزاره هفتم پیش از میلاد می‌رسد.از آن زمان تاکنون، این هنر خود را در عرصه‌های گوناگون، به‌ویژه در خانه‌های سنتی ایران نمایان کرده و به‌مرور تکامل‌یافته است، از طرفی خانه‌های تاریخی ایران از مقاصد مهم گردشگری در کشور به شمار می‌آید.
واگذاری خانه‌ها و کاروانسرای‌های قدیمی به بخش خصوصی و تغییر کاربری این بناهای تاریخی به هتل و یا رستوران یکی از دغدغه‌های دوستداران آثار باستانی است که بیم تخریب آن را می‌دهند.
بسیاری از کارشناسان ابراز می‌کنند: بناهای تاریخی را در صورتی می‌توان تغییر کاربری داد که اصل بنا آسیبی نبیند و با استفاده از فناوری‌های نوین از تحمیل هرگونه بار اضافی و یا خسارت ناشی از تغییر کاربری جلوگیری کرد.در همین رابطه کاوه امین دارای مدرک فوق‌دکترای برنامه‌ریزی منطقه‌ای با گرایش گردشگری در گفت‌وگو با قدس واگذاری بناهای تاریخی و تغییر کاربری آن‌ها را مورد نقد قرار می‌دهد.
استفاده از مصالح مرغوب
یک کلیدواژه حیاتی وجود دارد به نام چرخه زندگی، همه ابنیه‌ای که ساخته می‌شوند -چه ابنیه‌ای که درگذشته بوده و چه ابنیه‌ای که امروز ساخته می‌شوند – این چرخه زندگی را باید دنبال کنند. البته چرخه زندگی ابنیه قدیمی طولانی‌تر است به این دلیل که زمان ساخت با دقت بیشتری کار انجام می‌شده و معماران سنتی از ابتدا تصمیم بر این داشتند که یک بنای ساخته‌شده – اعم از خانه، مدرسه، مسجد، کاروانسراها و دیگر ساختمان‌ها- باید بیش از ۱۰۰ سال عمر کنند، بنابراین معماران با دقت خاص و با استفاده از مصالح مرغوب کار را انجام می‌دادند. به همین دلیل ابنیه تاریخی ما چرخه زندگی طولانی‌تری دارند.
کاوه امین درباره کاربری اولیه نیز می‌افزاید: هر سازه‌ای که ساخته می‌شد یک کاربری اولیه اعم از مسکونی، تجاری و یا خدماتی را به خود اختصاص داده است و زمانی که مالکان اولیه در آن ابنیه زندگی می‌کردند، برهمان اساس زندگی این ابنیه ادامه داشته است، اما به‌محض اینکه مالکان اولیه از دنیا می‌رفتند، مهاجرت می‌کردند و یا به مالک جدید واگذار می‌کردند.مالک جدید با توجه به هدف شخصی خود از آن بنا استفاده می‌کرده و این چرخه به همین روال ادامه می‌یافته تا جایی که در شرایط اجتماعی و اقتصادی، صرفه‌ای برای کاربری اولیه وجود نداشته باشد.
زندگی جدید بناهای تاریخی
این مدرس دانشگاه ادامه می‌دهد: بناهایی که خیلی خوش‌شانس باشند به‌محض خارج شدن از کاربری اولیه، زندگی جدیدی را شروع می‌کنند، یعنی با کاربری جدید به حیات خود ادامه می‌دهند. اما برخی از ابنیه‌ها به دلیل اینکه کیفیت‌های اولیه‌ای را که در زمان تولدشان وجود داشته دیگر به‌تدریج مدنظر کاربران جدید نخواهد بود. بنابراین طبیعی است زمانی که کیفیت‌های اولیه بنا کاهش پیدا می‌کنند و یا از بین می‌روند، کاربران جدید تمایلی برای استفاده از آن ابنیه نخواهند داشت و این بناها برای مدتی کوتاه و یا حتی طولانی خالی از کاربر می‌مانند و به‌ظاهر چرخه حیات این کاربری از بین رفته است، اینجا یک دوراهی برای بنا شکل می‌گیرد، به‌طوری‌که یا بنا بدون کاربر به حیات خود ادامه می‌دهد و یا برای کاربری جدید آماده می‌شود.
دکتر امین آمادگی بناهای قدیمی برای کاربری جدید را وابسته به شرایط فرهنگ جامعه می‌داند و می‌گوید: با توجه به شرایط جامعه می‌توان کاربری جدید را برای بناهای قدیمی متصور شد.به‌این‌ترتیب، بنایی که کیفیت‌های اولیه خود را ازدست‌داده می‌تواند با اصول زیبایی‌شناسی جدید باردیگر موردتوجه کاربران قرار گیرد و در یک چرخه فرهنگی با کاربران و نیازهای جدید به حیات خود ادامه دهد و این اتفاقی است که در همه دنیا برای بناهای تاریخی‌ای که بتوانند حیات کالبدی خود را حفظ کنند، خواهد افتاد.
چرخه فرهنگی
وی با اشاره به اینکه بناهای تاریخی افزون بر چرخه کالبدی خود یک چرخه فرهنگی نیز در جامعه دارند، اضافه می‌کند: بنایی که روزگاری خالی از کیفیت‌های جذاب برای ادامه کاربری اولیه‌اش بوده با استفاده از زیبایی‌شناسی فرهنگی و تغییر هنجارها، می‌تواند دوباره موردتوجه کاربران قرار گیرد.
به‌عنوان نمونه یک بنای تاریخی کاروانسرا با تغییر فرهنگ و نیازهایی که در جامعه مدنی امروز افتاده است به‌تدریج کارکرد اولیه خود را ازدست‌داده و دیگر کاروانی وجود ندارد و کسی نیاز به حضور در کاروانسراها برای شب‌مانی نخواهد داشت. بنابراین چرخه حیات این بنا به‌ظاهر تمام‌شده و خالی از کاربری می‌شود. به‌این‌ترتیب یک دوره‌ای خالی می‌ماند تا شرایط اجتماعی و فرهنگی جامعه تغییر کند و جامعه متوجه شود از کاروانسراها می‌توان برای اقامت شبانه گردشگران استفاده کند و با اندکی تغییرات و باززنده‌سازی می‌تواند با حیاتی جدید میزبان کاربری جدید شود و زیبایی‌های این کاروانسرا جاذبه گردشگری شود. اینجاست که این بنای تاریخی باردیگر زنده می‌شود اما باکیفیت‌های کالبدی جدید و از آن مهم‌تر کیفیت‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی جدید دوباره وارد چرخه حیات می‌شود و این بار با کاربری جدید به اقامتگاه سنتی، هتل و یا مرکز فرهنگی تبدیل می‌شود.
محدودیت‌های تغییر کاربری
این دانش‌آموخته فوق دکترای برنامه‌ریزی منطقه‌ای در پاسخ به این پرسش که آیا برای تغییر کاربری خانه‌های تاریخی شرط یا شروطی تعیین‌شده است که به این بناها آسیبی وارد نشود، می‌گوید: محدودیت‌هایی برای تغییر کاربری وجود دارد اما درنهایت این محدودیت‌ها برمی‌گردد به نیاز و اقتصاد کاربران. به این معنا که در یک فرهنگی که پوست‌اندازی کرده و لایه جدیدی از آن آشکارشده است و ازآنجاکه اقتصاد حرف نخست برای باز زنده سازی و نو شدن را می‌زند، معمولاً تمایل برای استفاده از یک کاربری همزمان با تمایل برای کسب درآمد و معاش اتفاق می‌افتد و کاربران جدید انتظار دارند از طریق این تغییر کاربری به درآمد بیشتر دست یابند. بنابراین تمایل گردانندگان بیشتر بناهای تاریخی که مجدد وارد چرخه حیات می‌شوند گردش مالی رضایت‌بخش با انتفاع بالاست.
دکتر امینی بابیان اینکه تغییر کاربری بناهای تاریخی تعداد زیادی کاربر را دعوت می‌کند در آن کالبد سنتی قرار گیرند، می‌افزاید: از طرفی می‌توانند آسیب‌زا باشند، از طرفی دیگر گذاشتن محدودیت ممکن است موجب کاهش تقاضا شود. کما اینکه بسیاری از بناهای تاریخی که وجود دارند در مالکیت بخش خصوصی هستند و طبق قانون اساسی ما اگر کاربری مسکونی را تبدیل به تجاری کنیم، نوع کسب‌وکار در آن کاربری تجاری به مالک مربوط می‌شود و بخش خصوصی می‌تواند با توجه به نیاز بازارچه کاربری را رقم بزند.
آماده‌سازی برای کاربری جدید
وی در خصوص پیشگیری از آسیب احتمالی ناشی از تغییر کاربری بناهای تاریخی می‌گوید: اینجا ما می‌توانیم اعمال محدودیت داشته باشیم. با رشد فناوری و امکاناتی که در دنیای مدرن ایجادشده ما می‌توانیم بناها را به بناهایی تبدیل کنیم که در کاربری جدید آسیب کمتری ببینند و به‌نوعی آن‌ها را ارتقا دهیم به‌نحوی‌که بتوانند برای کاربری جدید آماده‌سازی شود. به‌عنوان نمونه وقتی ما کاربری کاروانسرا را به اقامتگاه گردشگری و یا هتل تبدیل می‌کنیم باید توجه داشته باشیم، کاروانسرایی که درگذشته فعال بوده یک مطبخ کوچکی داشته با چند اجاق کوچک که برای فراوری غذاهای ساده برای کاروانیان آماده می‌شده، اما وقتی قرار است این مطبخ تبدیل به یک آشپزخانه سنتی شود، به‌طور حتم حجم طبخ غذا و نوع طبخ غذا باید مطابق استانداردهای امروز صنعت هتلداری باشد که بی‌تردید به لحاظ ابعاد، تجهیزات و امکانات نیازمند تغییرات عمده در این مطبخ خواهد بود و اینجاست که هنر باززنده‌سازی خودنمایی می‌کند. چراکه برای ایجاد چرخه عمر جدید برای یک بنا نمی‌توانیم بدون آماده‌سازی برای کاربری جدید از آن استفاده کنیم.
بررسی آستانه تحمل بنا
این مدرس دانشگاه ادامه می‌دهد: برای آماده‌سازی تغییر کاربری بناهای تاریخی متخصصان باززنده سازی – نه مرمتگران و نه معماران – باید چند کمیت و کیفیت مهم را بررسی کنند که یکی از این موارد آستانه تحمل بناست به معنا اینکه آیا این بنا تحمل کاربری جدید را دارد و موجب تخریب ساختمان نمی‌شود؟ همچنین جوانب کالبدی، فرهنگی و اجتماعی بنای موردنظر را بررسی کنند تا در تعارض با کاربری جدید نباشد.محدودیت‌های بنای تاریخی را در نظر می‌گیرند و درنهایت پیشنهاد تغییرات کالبدی داخل بنا را می‌دهند تا بنا برای کاربری جدید آماده‌سازی شود.بنابراین متخصصان باززنده سازی اعلام می‌کنند هر بنای تاریخی مناسب چه کاربری‌ای است، ممکن است بعضی بناها ظرفیت استفاده به‌عنوان سفره‌خانه سنتی، اقامتگاه گردشگری و ... را داشته باشند، اما برخی دیگر تبدیل به یک محوطه فرهنگی شوند. که این موارد باوجود اهمیتی که دارند در طرح مرمت گنجانده نمی‌شود، به‌طوری‌که طرح مرمت صرفاً به لحاظ کالبدی بنا را زنده می‌کند، اما طرح باززنده سازی مشخص می‌کند این بنا آمادگی پذیرفتن چه کاربری‌ها، در چه سطح از این خدمات و برای چه تعداد از افراد را دارد.
اهمیت اجرای طرح باززنده سازی
به گفته امین در طرح باززنده سازی تعیین می‌شود اگر قرار است در بنای تاریخی طبخ غذا انجام شود باید به فناوری‌ها و اگزاست‌فن‌های جدید مجهز شود تا بتواند مواد ایجادشده از طبخ غذا را بافاصله ایمن مهار و از داخل ساختمان خارج کند، همچنین ضرورت دارد با لوله‌کشی‌های جدید و نصب فاضلاب‌های صنعتی و ایجاد فضاهای جدید در کنار فضاهای سنتی از وارد شدن هرگونه آسیبی به ریشه‌های تاریخی بنا پیشگیری شود.
این کارشناس بناهای تاریخی ادامه می‌دهد: این موارد در مورد تغییر کاربری خانه‌های تاریخی یا کاروانسراها به اقامتگاه‌های گردشگری نیز باید موردتوجه قرار گیرد؛ چراکه درگذشته مصرف آب هر یک از افرادی که یک شبانه‌روز در کاروانسرا اقامت داشتند کمتر از ۱۰ لیتر بوده، اما اکنون پیش‌بینی می‌شود هر گردشگر در یک شبانه‌روز اقامت در اقامتگاه‌های گردشگری بیش از ۲۵۰ لیتر آب مصرف می‌کند که تبدیل به فاضلاب می‌شود، بنابراین طبیعی است سیستم فاضلاب قدیمی ظرفیت این حجم از آب را ندارد و باید سیستم فاضلاب جدید برای این قبیل اقامتگاه‌ها ایجاد شود.
تبدیل حمام به رستوران
امین می‌افزاید: در موضوع احیا، هر عملکردی نمی‌تواند مطرح شود به‌عنوان نمونه نباید حمام را به رستوران تبدیل کرد، زیرا حمام مکان بهداشتی برای تمیز کردن انسان‌ها بوده است نه محیطی برای پخت‌وپز.
وی تأکید می‌کند: بر اساس آنچه از سوی یونسکو ارائه‌شده است در احیای بنای تاریخی باید توجه داشت که اصل بنا و اصالت آن باقی بماند و بدل‌سازی انجام نشود؛ ضمن اینکه موضوع برگشت‌پذیری هم باید موردتوجه قرار گیرد چراکه ممکن است نسل آینده بخواهد آن را از حالت تغییر عملکرد دربیاورد. بنابراین به هر آنچه بنا برای کاربری جدید آراسته می‌شود، در صورت لزوم باید به حالت بنیادین بنا پیراسته گردد، که این مهم‌ترین مسئله در مورد تغییر کاربری‌های بناهای تاریخی است و تا وقتی این موضوع حل نشود هیچ موضوع دیگری را نمی‌توان مطرح کرد.
نقش پررنگ میراث فرهنگی
امین بابیان اینکه در شهرهای توریستی همچون کاشان، شیراز، اصفهان و حتی مشهد به دلیل بالا بودن تقاضا می‌توان نکات باززنده سازی بنا را لحاظ کرد، چراکه دست میراث فرهنگی برای انواع کاربری‌های گردشگری- موزه، فرهنگسرا، سفره‌خانه و اقامتگاه‌های مختلف- باز است. اما در شهرهای کوچک‌تر یا شهرهایی که کمتر موردتوجه گردشگران قرار می‌گیرد یا این بناها باززنده سازی نمی‌شود و یا اگر هم باز زنده سازی شوند به دلیل اینکه صرفاً باید به جامعه محلی خدمات دهند، گزینه‌ای جز رستوران یا سفره‌خانه سنتی ندارند و نمی‌توان انتقاد کرد که چرا همه بناهای تاریخی این قبیل شهرها تبدیل به رستوران یا سفره‌خانه سنتی شده‌اند. به‌عنوان نمونه در شهر کوچکی در استان مرکزی که اتفاقاً شهر گردشگر پذیری هم هست یک آب‌انبار تاریخی وجود دارد که می‌توانست به اقامتگاه یا گالری هنری تغییر کاربری دهد، اما به دلیل اینکه صرفه اقتصادی داشته باشد به سفره‌خانه تغییر کاربری داده است و اینجاست که نقش میراث فرهنگی پررنگ می‌شود و به‌جای اینکه ایجاد محدودیت کند باید از طریق تبلیغات و فرهنگ‌سازی جریان‌های اقتصادی مرتبط با گردشگری بناهای تاریخی را تقویت کند تا تنوعی از کاربری‌ها به‌عنوان گزینه ایجاد شود و کاربری جدید بناهای تاریخی با کاربری قبلی آن مرتبط باشد.
نظر شما