با بررسی حوادث یک سال اخیر، می توان به این نکته توجه داشت که جهان با دگرگونی در نظم خود شده  و ما در حال ورود به دوران شکل گیری مسابقه تسلیحاتی هستیم. شکل گیری نظم نوین جهانی و دگوگونی در نظم بین الملل قدیمی سبب شده است که کشورها در تلاش برای تامین امنیت نظامی خود باشند. موضوعی که پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال 1991 و پایان جنگ سرد شاهد این موضوع به این شدت در جهان نبودیم. در سال های اخیر شاهد رشد نظامی گری در منطقه خاورمیانه هستیم. حمله روسیه به اوکراین و امکان حملاتی مشابه توسط سایر کشورها سبب نگرانی بیشتر در زمینه نظامی شده است. 

اگر بخواهیم مقایسه ای تاریخی در خصوص وضعیت کنونی خاورمیانه با برهه ای در منطقه ای دیگر داشته باشیم، می توانیم صلح مسلح اروپا را مثال بزنیم. در سال های 1871 یعنی شکست فرانسه از امپراطوری آلمان تا 1914 یعنی آغاز جنگ جهانی اول، به دوره ای اطلاق می شود که به آن صلح مسلح می گویند. در این فاصله زمانی 43 ساله گرچه درگیری نظامی قابل توجهی رخ نداد اما شاهد گسترش نظامی گری، افزایش تسلیحات و تجهیزات نظامی در آن زمان بودیم که در نهایت به جنگ جهانی اول منجر شد. حالا پرسشی که در ذهن ایجاد می شود این است که این مقایسه تاریخی تا چه حدودی با شرایط حال حاضر منطقه خاورمیانه مشابهت دارد؟

در سال های اخیر به خصوص پس از حادثه 11 سپتامبر و حضور ایالات متحده آمریکا در منطقه، کشورها تلاش کردند تا با خرید تسلیحات و رشد نظامی گری، از تمامیت ارضی خود حفاظت کنند و دست به خرید تسلیحات گسترده بزنند. برای درک بهتر این موضوع به بررسی اجمالی برخی خرید های نظامی کشورهای خاورمیانه در سال های اخیر می پردازیم. کشور عراق به دنبال خرید 12 فروند جنگنده رافال از کشور فرانسه به ارزش 3.2 میلیارد دلار است. همچنین کشور عراق به دنبال عقد قرارداد برای خرید جنگنده JF-17 از پاکستان است. کشورهای دیگری مانند قطر، آذربایجان، پاکستان نیز به دنبال تقویت نیروهای هوایی خود و خرید جنگنده از کشورهای مختلف هستند. کشور عربستان نیز علاوه بر تمایل بر خرید جنگنده از کشورهای مختلف، در طرح های جنگنده نسل ششم حضور پیدا کرده و سرمایه گذاری گسترده ای را انجام داده است.

 از سویی دیگر درگیری های اخیر در غزه و اوکراین سبب رشد فروش تسلیحات نظامی در منطقه شده است. تولیدکنندگان تسلیحات خاورمیانه رشد درآمد را به درگیری های غزه و اوکراین مرتبط می دانند و شش شرکت از صد شرکت برتر اسلحه سازی در خاورمیانه مستقر بودند. درآمد تسلیحاتی آنها با 18 درصد رشد به 19.6 میلیارد دلار در سال رسید. با شروع جنگ غزه، درآمد تسلیحاتی سه شرکت مستقر در اسرائیل در صد شرکت برتر به 13.6 میلیارد دلار رسید. دکتر دیگو لوپس داسیلوا، محقق ارشد برنامه هزینه‌های نظامی و تولید تسلیحات موسسه سیپری سوئد بیان کرده است که بزرگ‌ترین تولیدکنندگان تسلیحات خاورمیانه در 100 تولیدکننده برتر، درآمدهای تسلیحاتی خود را در سال 2023 به اوج بی‌سابقه‌ای رسیدند و به نظر می‌رسد این رشد همچنان ادامه خواهد داشت.

طبق آمارها  در منطقه خاورمیانه 200 میلیارد دلار به صورت تخمینی خرج نیروهای نظامی توسط کشورها شده است. منطقه خاورمیانه همچنین رشد 9 درصدی را در زمینه مخارج نظامی تجربه کرده است. همچنین طبق آمار سیپری، 4 کشور اصلی وارد کننده تسلیحات نظامی جهان در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا قرار دارند که نکته ای قابل توجه است.

در جدول زیر کشورهای اصلی وارد کننده تسلیحات نظامی از سال 2019 تا 2023 در جهان قابل مشاهده است.

منبع:SIPRI

در واقع در سال های اخیر کلید واژه ایران هراسی به عنوان عواملی برای ایجاد مسابقه تسلیحاتی در منطقه خاورمیانه شده است تا کشورهای صادر کننده تسلیحات نظامی مانند ایالات متحده آمریکا و کشورهای اروپایی برنده اصلی این مسابقه تسلیحاتی که خودشان در ایجاد آن نقش داشتند، باشند. خرید روز افزون تسلیحات نظامی در خاورمیانه به خصوص در همسایگان ایران و افزایش تهاجمات اسرائیل به سوریه و لبنان و شرایط نا به سامان خاورمیانه نشان از تهدیدات جدی در خصوص تمامیت ارضی ایران است. پدیده ای که نیازمند هوشیاری ایران در عرصه های مختلف و توجه به برخی ضعف ها در زمینه های گوناگون دفاعی به خصوص در نیروی هوایی است. با توجه به وسعت و پهناوری خاک ایران، خرید جنگنده های جدید یا هواپیماهای آواکس و سامانه های پدافندی، توان نظامی ایران  در نیروی هوایی را بیش از گذشته تقویت  می کند. از سویی شکل گیری تهدیدات احتمالی در کشورهایی مانند آذربایجان یا در منطقه شرق ایران توسط گروه های تروریستی، در صورت حمایت گسترده ایالات متحده آمریکا و اسرائیل  از این گروه ها می تواند چالش های جدی را برای ایران به دنبال داشته باشد و باید چاره ای اندیشیده تا قبل از شکل گیری بحران با این تهدید ها مقابله شود. اگرچه نباید به کریدور های اقتصادی و انرژی در همسایگی ایران که در حال دور زدن ایران است، بی توجه بود.

منابع

1. https://defencesecurityasia.com/en/saudi-arabia-reportedly-considering-purchase-of-100-turkish-made-kaan-5th-generation-fighter-jets.
2. https://www.sipri.org.
3. https://www.sipri.org/media/press-release/2024/worlds-top-arms-producers-see-revenues-rise-back-wars-and-regional-tensions.
4. https://mil.in.ua/en/news/iraq-plans-to-buy-french-rafale-fighters.
5. https://defencesecurityasia.com/en/saudi-arabia-reportedly-considering-purchase-of-100-turkish-made-kaan-5th-generation-fighter-jets.
6. https://www.al-monitor.com/originals/2024/10/turkey-announces-initial-payment-23b-f-16-jets-deal.