قلعه باستانی «فلک‌الافلاک» یکی از شاخص‌ترین آثار تاریخی ایران و جهان است؛ بنای عظیم آجری که بر بلندای تپه‌ای باستانی در مرکز شهر خرم‌آباد واقع شده و در منابع تاریخی مکتوب با نام‌های متفاوت ۱۲برجی، دژ شاپورخواست، سابرخاست، دزبر و فلک‌الافلاک شناخته‌شده و از یادگارهای شهر کهن شاپورخواست است که بنای اولیه آن را به زمان شاپور اول ساسانی نسبت می‌دهند.
وعده‌ای که دولت به دولت تمدید شد
این قلعه تاریخی که ۱۰ مهر ۱۳۴۸ با شماره ۸۸۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده، به لحاظ موقعیت استراتژیکی خود در قرن چهارم هجری قمری به‌عنوان مقر حکومت آل حسنویه و گنجور در زمان آل‌بویه درآمد و از قرن ششم هجری پس از ساخته شدن شهر جدید خرم‌آباد، این قلعه نیز به نام خرم‌آباد معروف شد و احتمالاً نام فلک‌الافلاک در دوره قاجار به آن اطلاق شده است. زیبایی و معماری شگفت‌انگیز قلعه فلک‌الافلاک موجب شده این قلعه تاریخی و باستانی لرستان از سوی بسیاری از کارشناسان به‌عنوان یکی از شاهکارهای مهندسی و معماری دنیا لقب بگیرد.
وعده ثبت فلک‌الافلاک، دولت‌به‌دولت تمدید می‌شود تا همچنان شاهکار معماری جهان چشم‌انتظار باقی بماند. آثار و سایت‌هایی که در فهرست یونسکو قرار می‌گیرند، بر اساس کنوانسیون کشورهای عضو یونسکو متعلق به تمام انسان‌های زمین، فارغ از نژاد، مذهب و ملیت خاص محسوب می‌شوند و دولت‌ها موظف به حفظ این آثار هستند. طی سال‌های گذشته همواره موضوع ثبت جهانی فلک‌الافلاک به‌عنوان شاهکار معماری جهان مطرح بوده تا این اثر تاریخی در فهرست موقت ثبت جهانی قرار گیرد؛ ولی با وجود گذشت سال‌ها با فراهم نشدن زمینه ثبت جهانی، فلک‌الافلاک در فهرست موقت خاک می‌خورد. ثبت جهانی یک اثر تاریخی به لحاظ دارا بودن شاخص‌های مورد نظر یونسکو باید از استانداردهایی برخوردار باشد که در مورد قلعه فلک‌الافلاک نیز باید این استانداردها فراهم شود تا این قلعه با آزادسازی حریم اطراف آن همچون نگینی به درستی از زوایای مختلف دیده شود.
ارزیابی یونسکو
البته اواخر خرداد سال جاری بود که علی دارابی؛ معاون میراث فرهنگی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی اعلام کرد پرونده ثبت جهانی فلک‌الافلاک ۱۲ بهمن سال گذشته تکمیل و به یونسکو ارسال شده و در حال حاضر رفع موانع موجود تا پیش از حضور ارزیاب یونسکو در حال انجام است.
اواسط شهریور سال جاری نیز عطا حسن‌پور؛ مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان از حضور ارزیابان یونسکو به منظور بررسی پرونده ثبت جهانی دره خرم‌آباد و قلعه فلک‌الافلاک خبر داد و گفت: ثبت جهانی قلعه تاریخی فلک‌الافلاک بزرگ‌ترین اتفاق فرهنگی قرن برای مردم لرستان خواهد بود. با این حال این پرسش مطرح می‌شود که گذشته از حفاظت میراث فرهنگی که با ثبت آن در حافظه جهانی میسر می‌شود، ثبت جهانی شدن آثار تاریخی چه مزایایی دارد و چرا حائز اهمیت است؟
بالا بردن شاخص‌های فرهنگی کشور
یک فعال میراث فرهنگی و گردشگری در پاسخ به این پرسش به قدس اظهار کرد: ثبت جهانی آثار تاریخی و طبیعی هر کشور نشان‌دهنده ویژگی‌های برجسته آن اثر یا آثار در مقایسه با موارد مشابه آن در دیگر کشورها و یا منحصربه‌فرد بودن آن اثر در تمام دنیاست. با نگاهی به برخی از آثار که ثبت جهانی شده‌اند، می‌توان به این مهم پی برد که در برخی مواقع فقط یک بنا ثبت جهانی نشده و مجموعه‌ای از بناها در قالب یک پرونده ثبت جهانی شده که نشان‌دهنده تنوع و تعدد میراث فرهنگی ما در فهرست جهانی است و این مهم در معرفی ایران به سایر کشورها و بالا بردن شاخص‌های فرهنگی کشور بسیار ارزشمند است.
مجتبی گهستونی با تأکید بر اهمیت حفظ و نگهداری میراث فرهنگی افزود: قلعه فلک‌الافلاک میراثی ملی با معماری شگفت‌انگیز است که از بدو شکل‌گیری تاکنون کاربری‌های سیاسی، نظامی، خزانه سلطنتی، مقر حکومتی، پادگان نظامی و زندان سیاسی داشته که همچنان استوار است و اکنون نیز به‌عنوان موزه باستان‌شناسی، مردم‌شناسی و آزمایشگاه مرمت اشیا و چایخانه سنتی از آن استفاده می‌شود و از سوی بسیاری از کارشناسان به‌عنوان یکی از شاهکارهای مهندسی و معماری دنیا لقب گرفته است.
پیشگیری از تعرض به حریم بنا
این کارشناس میراث فرهنگی اضافه کرد: یکی از موانع ثبت جهانی این اثر تاریخی عظیم طی سال‌های گذشته، بخش‌هایی از حریم این بنای تاریخی بود که باید آزادسازی می‌شد.
گهستونی ادامه داد: در حفظ میراث ملی و جهانی نباید اجازه داد این آثار تحت تأثیر تعارض منافع قرار گیرد. متأسفانه اکنون برخی از آثاری که ثبت ملی و یا حتی جهانی شده‌اند، در شرایط بسیار بغرنجی قرار دارند، به‌عنوان نمونه پرونده «سازه‌های آبی تاریخی شوشتر» ازجمله آثاری است که ثبت جهانی شده؛ اما به دلیل آنکه در محدوده شهری قرار گرفته، با آنکه هنوز در حال بهره‌برداری است و نقش مؤثری در زندگی مردم دارد، در برخی از نقاط شاهد نادیده گرفتن قوانین و تعرض به حریم این سازه‌ها هستیم و بیم آن می‌رود که حفاظت از این سازه‌ها به درستی انجام نشود. همچنین «چغازنبیل» که نخستین اثر تاریخی ایران در فهرست میراث جهانی است و سال ۱۳۵۸ به ثبت جهانی رسیده، بارها در تهدید پروژه‌ها و طرح‌های مختلف قرار گرفته است.
بی‌توجهی به تثبیت و نگهداری ابنیه تاریخی
رئیس پیشین سازمان میراث فرهنگی کشور به قدس گفت: ثبت جهانی میراث فرهنگی ایران مزیتی برای کشور محسوب نمی‌شود؛ چون از سوی سازمان‌های بین‌المللی بودجه‌ای به کشورها برای حفظ و نگهداری این آثار اختصاص نمی‌یابد.
به اعتقاد مهدی حجت، ثبت جهانی یا ملی میراث فرهنگی حتی مزیتی برای جذب گردشگران ندارد؛ چراکه هیچ گردشگری برای انتخاب مقصد سفر خود و یا پس از ورود به کشور موردنظر، بررسی نمی‌کند این کشور چند اثر تاریخی، فرهنگی و یا طبیعی ثبت شده در فهرست میراث فرهنگی جهان دارد و آنچه در مورد میراث فرهنگی حائز اهمیت است، حفظ و مرمت بناها و آثار تاریخی یا حفاظت و نگهداری از آثار طبیعی است.
این دانش‌آموخته دکترای حفاظت از بناهای تاریخی بابیان اینکه ثبت آثار در فهرست ملی یا جهانی به معنای ارزشمند بودن و همچنین ضرورت تثبیت و نگهداری از آن‌هاست، افزود: متأسفانه این موضوع در کشور ما چندان مورد توجه قرار نگرفته است. با این حال ثبت قلعه فلک‌الافلاک یا دیگر آثار تاریخی در سطح جهانی این مزیت را دارد که چون این میراث متعلق به همه مردم جهان است باید مورد حفاظت قرار گیرد؛ اما نهادهای بین‌المللی مسئولیتی در حفظ و نگهداری آن ندارند و اگر مردم آن کشورها نتوانند از آن‌ها مراقبت کنند، از سوی نهادهای بین‌المللی اعلام می‌شود اثر مورد نظر جزو میراث در معرض خطر است.
تفاوت ثبت ملی با ثبت جهانی
حجت در خصوص تفاوت ثبت ملی با ثبت جهانی میراث تاریخی گفت: ثبت ملی به این معناست که این اثر برای مردم و کشور ما دارای اهمیت است، در حالی که ثبت جهانی آثار تاریخی نشان‌دهنده اهمیت آن اثر برای همه مردم دنیاست؛ اما این نکته وجود دارد که چه ضرورتی است بخواهیم بر اساس تشخیص مرکز میراث جهانی یونسکو و اعضای شورای بین‌المللی بناها و محوطه‌های تاریخی به اهمیت آثار تاریخی، فرهنگی، طبیعی و اجتماعی کشور پی ببریم؟ یعنی بدون نظر این مرکز، این آثار برای مردم و مسئولان ما اهمیت ندارد و نمی‌توانند در حفظ و نگهداری از آن‌ها تلاش کنند؟ به‌طور حتم آنچه در مورد آثار تاریخی و طبیعی حائز اهمیت بوده، حفاظت و نگهداری از آن‌هاست تا بتوانیم این گنجینه ارزشمند را همان‌گونه که از نسل‌های گذشته به ارث برده‌ایم، به نسل‌های آینده برسانیم.
نظر شما