فضای مجازی امروز به جزئی انکارناپذیر از زندگی انسان‌ها تبدیل شده است؛ جایی که در آن ارتباطات، اطلاعات، سرگرمی‌ها و حتی فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی جریان دارد. این دنیای نوظهور به قدری بر زندگی‌ ما تأثیرگذار است که در هر لحظه از روز از آن بهره می‌بریم. اما در کنار این فرصت‌ها، خطرات و آسیب‌هایی نیز نهفته است که ممکن است بنیان‌های اخلاقی، فرهنگی و دینی جامعه را تهدید کند.

در گفت‌وگو با حجت‌الاسلام والمسلمین محمد استوار میمندی، مدیر مجتمع آموزشی پژوهشی تبلیغ حوزه‌های علمیه به این مسئله پرداخته‌ایم که چگونه می‌توان از این فضای گسترده بهره‌برداری صحیح داشت و از خطرات آن همچون انحرافات عقیدتی، اخلاقی و ترویج سبک زندگی غیراسلامی به دور ماند.

فضای مجازی در اسلام، مجاز یا ممنوع؟

با توجه به تأثیر گسترده فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی در زندگی روزمره انسان‌ها، اسلام چه رویکردی به استفاده از این فضاها دارد و آیا بهره‌برداری از آن‌ها با اصول دینی سازگار است؟

حجت‌الاسلام استوار میمندی پاسخ می‌دهد: استفاده از فضای مجازی فی‌نفسه اشکالی ندارد و حتی اگر در اسلام دلیل بر جواز حلیت آن نداشته باشیم، مشمول ادله جواز و در نهایت به حکم «اصل الاباحه» می‌شود و حکم به جواز صادر می‌شود اما اگر فضای مجازی موجب انحراف شود، چه انحراف عقیدتی، اخلاقی یا حتی ایجاد فتنه و هرج و مرج، قطعاً حرمت پیدا می‌کند. در فقه شیعه، مسئله‌ای به نام «کتب ضاله» وجود دارد؛ همه فقها درخصوص این کتب گمراه‌کننده گفته‌اند خرید، فروش، نگهداری و مطالعه آن‌ها شرعاً جایز نیست. تنها استثنا برای کسانی است که آگاهانه این کتاب‌ها را مطالعه می‌کنند تا بتوانند پاسخ دهند و با آن‌ها مقابله کنند بدون اینکه خود منحرف شوند. همین اصل در استفاده از فضای مجازی نیز وجود دارد.

او تصریح می‌کند: اگر فضای مجازی برای اهداف اقتصادی، تجاری و تبلیغاتی مورد استفاده قرار گیرد، اشکالی ندارد. اما اگر وارد فضاهایی شویم که غلبه‌اش به سمت ترویج سبک زندگی غیر اسلامی باشد یا شبهه‌افکنی درزمینه آموزه‌های دینی و معرفتی ایجاد کند، ورود به این فضاها به هیچ وجه جایز نیست. به همین ترتیب، همان‌طور که در فقه شیعه چارچوب‌هایی برای رفتار در دنیای واقعی وجود دارد، در فضای مجازی هم باید این چارچوب‌ها رعایت شود. مهم‌ترین نکته این است که فضای مجازی، همچون سایر ابزارهای انسانی می‌تواند در خدمت اهداف مختلف قرار گیرد. اسلام به‌طور کلی بر استفاده صحیح از این ابزار تأکید دارد و هرگونه استفاده از آن که منجر به آسیب‌های عقیدتی، اخلاقی یا اجتماعی شود، باید از آن پرهیز کرد.

چطور در دنیای مجازی، اصول شرعی را حفظ کنیم؟

مدیر مجتمع آموزشی پژوهشی تبلیغ حوزه‌های علمیه راهکارهایی برای حفظ اصول اخلاقی اسلامی در فضای مجازی پیشنهاد می‌دهد. ایشان بیان می‌کند: یکی از مسائل مهمی که باید در فضای مجازی مورد توجه قرار گیرد، نگاه به نامحرم است. نگاه به نامحرم یا هر نوع نگاه غیراخلاقی در فضای مجازی باید همان‌قدر گناه تلقی شود که در دنیای حقیقی و در برخوردهای روزمره با دیگران. اگر فردی در فضای مجازی با نامحرم ارتباط برقرار کند به‌گونه‌ای که موجب فساد اخلاقی شود، چنین ارتباطی به‌طور قطع و بدون تردید غیرمجاز و گناه‌آلود است. نکته‌ مهم دیگری که در آموزه‌های دینی به‌ویژه در روایات اسلامی بسیار بر آن تأکید شده، حفظ آبروی مؤمن است. در دنیای مجازی، آبروی افراد به‌شدت شکننده است و کوچک‌ترین حرکت یا بیان ممکن است موجب آسیب‌های جبران‌ناپذیری به آبروی شخص دیگری شود. بنابراین باید مراقب باشیم حتی اگر اطلاعاتی که در فضای مجازی منتشر می‌کنیم حقیقت داشته باشد، نباید موجب افشای اسرار و تهمت به دیگران شود. در دین اسلام، هرگونه نشر و افشای سخن و اطلاعات که سبب لطمه به آبروی مؤمن شود، به‌شدت نهی شده است. از این رو، ما باید در فضای مجازی همچنان اصول اخلاقی را رعایت کرده و از هرگونه رفتار ناپسند و خلاف شرع اجتناب کنیم. حفظ تقوا و رعایت اصول اخلاقی در فضای مجازی باید همانند زندگی روزمره باشد و از گناه و اعمالی که موجب فساد، تهمت یا آسیب به آبروی دیگران می‌شود، پرهیز شود. همچنان که خداوند در آیه ۸۳ سوره بقره فرموده است «وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا» با مردم به‌گونه‌ای نیکو سخن بگویید. رعایت اخلاق همه جا حتی در فضای مجازی ضروری است. نباید از دایره ادب خارج شد و باید با استدلال و رعایت اخلاق صحبت کرد.

فرصت‌ها و چالش‌های ترویج آموزه‌های دینی در فضای مجازی

فضای مجازی به‌عنوان ابزاری قدرتمند، ظرفیت بالایی برای ترویج آموزه‌های دینی و اخلاقی دارد و به‌ویژه در میان جوانان و نوجوانان، فرصتی مناسب برای انتقال معارف اسلام و اهل‌بیت(ع) فراهم می‌کند.

حجت‌الاسلام استوار میمندی با اشاره به اینکه حکمرانی این فضا در دست دشمنان اسلام است، تأکید می‌کند: هر چند فضای مجازی ابزاری مناسب برای ترویج دین است، اما نباید به‌طور کامل و بدون تدبیر به آن اعتماد کرد. دشمنان اسلام به‌طور مداوم در تلاش‌ هستند تا آموزه‌های دینی را تحریف یا در حاشیه قرار دهند، بنابراین نیاز است از این فضا با آگاهی و بصیرت استفاده شود.

او تصریح می‌کند: برای بهره‌برداری مؤثر از فضای مجازی در ترویج معارف دینی، باید از ابزارهای نوین مانند هوش مصنوعی، پادکست‌ها، موشن‌گرافیک‌ها و انیمیشن‌ها استفاده کرد که در جذب مخاطب جوان مؤثر هستند. تولید محتوای خلاقانه و جذاب می‌تواند معارف دینی را به‌طور ملموس‌تر و جذاب‌تر در دسترس نسل جدید قرار دهد. با این حال، نباید فضای مجازی را تنها ابزار ترویج دین دانست، زیرا روش‌های حضوری مانند سخنرانی‌ها و جلسات دینی همچنان نقش مهمی دارند. در نهایت، برای جلوگیری از سوءاستفاده از فضای مجازی و اطمینان از تأثیرگذاری مثبت آن، نظارت و دقت کافی ضروری است.

رعایت مرزهای شریعت در دنیای دیجیتال

در فضای مجازی، یکی از چالش‌ها حفظ حریم خصوصی است. در اسلام چه آموزه‌هایی برای حفظ حریم شخصی افراد وجود دارد و این اصول چگونه باید در فضای دیجیتال رعایت شوند؟ این استاد حوزه و دانشگاه در پاسخ به این پرسش می‌گوید: در آیه ۱۲ سوره حجرات آمده است «وَلَا تَجَسَّسُوا وَ لَا یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضا» یعنی تجسس نکنید و هیچ‌کدام از شما دیگری را غیبت نکند. در زمینه حفظ حریم شخصی در فضای مجازی، همان‌گونه که در ابتدای صحبت اشاره شد، باید به همان اصولی که در دنیای حقیقی رعایت می‌شود توجه کرد. تجسس، غیبت، شایعه‌پراکنی و تهمت‌زدن، ارجاف یا همان خالی کردن دل مؤمنان و ترساندن آن‌ها از قدرت دشمن و... در فضای مجازی همان‌قدر حرام است که در فضای حقیقی. مرزهای شریعت در فضای مجازی باید رعایت شود.

چالش‌ها و راهکارهای هدایت دینی جوانان در فضای مجازی

با توجه به حضور گسترده و بی‌سابقه جوانان در فضای مجازی، سؤال اساسی این است چگونه می‌توان آن‌ها را به‌طور مؤثر و هدفمند به سمت استفاده دینی و اخلاقی از این فضا هدایت کرد؟

حجت‌الاسلام استوار میمندی در این باره تشریح می‌کند: با توجه به حضور گسترده جوانان در فضای مجازی، هدایت آن‌ها به سمت استفاده دینی و اخلاقی از این فضا یک ضرورت است. نخستین گام در این مسیر، مسئولیت حاکمیت است که باید فضای مجازی را به‌گونه‌ای ساماندهی کند که به نفع نسل جوان باشد. برای این منظور، فراهم کردن اینترنت پرسرعت، کم‌هزینه و ایمن به‌ویژه برای دسترسی به محتوای مفید و مطلوب ضروری است تا فضای مجازی به مکانی امن و مفید تبدیل شود. دومین گام، حمایت از تولیدکنندگان محتوای فاخر دینی است. این محتوا باید نیازهای فکری و روحی جوانان را پاسخ دهد و آموزه‌های دینی را به‌طور جذاب و مؤثر منتقل کند. حاکمیت باید از این افراد حمایت کرده و در انتشار این محتواهای ارزشمند نقش فعال داشته باشد تا جایگزین محتوای سطحی و مضر شود. در این راستا، باید به این نکته توجه داشت که نه می‌توان برخورد سلبی با فضای مجازی داشت و نه آن را کاملاً رها کرد. برخورد سلبی موجب دوری نسل جوان از فضای مجازی و سوق آن‌ها به منابع غیرمعتبر می‌شود. رهاسازی فضای مجازی نیز بزرگ‌ترین اشتباه است که می‌تواند آسیب‌های جدی به‌ویژه در زمینه‌های اخلاقی و فرهنگی وارد کند. بنابراین، راه‌حل میانه‌ در پیش گرفتن بهترین رویکرد است: مدیریت صحیح فضای مجازی به‌سمت اهداف دینی و اخلاقی. حکمرانی فضای مجازی باید از دست نظام سلطه خارج شده و به‌سمت ایجاد فضای مجازی بومی حرکت کنیم که همزمان با ارتباط با دنیای بیرون، بستری امن و اخلاقی برای کاربران، به‌ویژه جوانان فراهم کند. فضای مجازی بومی با توجه به اصول فرهنگی و دینی جامعه اسلامی می‌تواند به‌خوبی در خدمت ترویج آموزه‌های دینی و اخلاقی قرار گیرد، مشروط بر آنکه به‌درستی استفاده و به‌طور مسئولانه مدیریت شود.