مصرف انرژی در ایران با چالش‌های جدی مواجه است؛ چرا که گروه کوچکی از جامعه، بیشترین میزان انرژی را مصرف می‌کنند. این گروه که عمدتاً از افراد مرفه و برخوردار هستند، سهم نامتناسبی از یارانه‌های انرژی دارند، در حالی که اقشار ضعیف و متوسط جامعه، که مصرفشان بسیار کمتر است، از این منابع سهم ناچیزی می‌برند. این نابرابری در توزیع یارانه‌ها نه‌تنها عدالت اجتماعی را نقض می‌کند، بلکه به افزایش ناترازی در مصرف انرژی نیز منجر می‌شود. 

برای رفع این مشکلات، سیاست تعرفه‌گذاری پلکانی گاز به عنوان یک ابزار کارآمد معرفی شده است. در این روش، هرچه مصرف انرژی بالاتر باشد، تعرفه نیز به صورت نمایی افزایش می‌یابد. این ساختار به گونه‌ای طراحی شده که افراد کم‌مصرف، که غالباً از اقشار ضعیف جامعه هستند، مشمول افزایش قیمت نمی‌شوند و همچنان از یارانه‌ها بهره‌مند می‌گردند. در مقابل، پرمصرف‌ها که مصرفشان از الگوهای منطقی فراتر می‌رود، هزینه واقعی مصرف خود را پرداخت می‌کنند. این سیاست، علاوه بر ارسال سیگنال قیمتی به پرمصرف‌ها، مانع از تحمیل هزینه‌های مصرف مازاد آن‌ها بر دوش کم‌مصرف‌ها و سایر اقشار جامعه می‌شود. 

تجربه سال‌های اخیر نشان داده است که این رویکرد می‌تواند به کاهش مصرف بی‌رویه انرژی کمک کند. پرمصرف‌ها با مشاهده افزایش قابل توجه هزینه‌های خود، به اصلاح الگوی مصرف روی می‌آورند و در صورتی که رفتار مصرفی خود را تغییر ندهند، دست‌کم هزینه مصرف مازادشان را خودشان می‌پردازند. از سوی دیگر، خانوارهای متوسط و کم‌مصرف نیز با حفظ رفتار مصرفی بهینه، از فشارهای اقتصادی مصون می‌مانند. تعرفه‌گذاری پلکانی گاز، نه تنها ابزاری برای مدیریت منابع انرژی، بلکه گامی مؤثر در جهت تحقق عدالت اجتماعی و کاهش نابرابری‌ها در بهره‌مندی از یارانه‌های انرژی است. 

در همین راستا با سپهر مهرابی، کارشناس اقتصاد توسعه، به گفتگو نشستیم تا نقش تعرفه‌گذاری پلکانی گاز در مدیریت مصرف و تحقق عدالت اجتماعی را بررسی کنیم. وی تأکید کرد که این سیاست، با هدفمند کردن یارانه‌ها و افزایش هزینه برای پرمصرف‌ها، ضمن کاهش ناترازی‌ها، تضمین می‌کند که هزینه‌های مصرف مازاد پرمصرف‌ها دیگر بر دوش سایر مردم قرار نگیرد.

سپهر مهرابی با اشاره به اهمیت تعرفه‌گذاری پلکانی گاز، این سیاست را ابزاری علمی و مؤثر برای مدیریت مصرف انرژی، کاهش ناترازی‌ها و تحقق عدالت اجتماعی دانست. وی توضیح می‌دهد که این رویکرد، برخلاف روش‌های گذشته که افزایش قیمت به صورت یکسان برای همه مشترکان اعمال می‌شد، به تفاوت رفتار مصرفی افراد توجه دارد. در این طرح، کم‌مصرف‌ها که معمولاً از اقشار ضعیف جامعه محسوب می‌شوند و مصرفشان در چارچوب الگوی بهینه قرار دارد، از افزایش قیمت معاف می‌مانند. در مقابل، پرمصرف‌ها که اغلب افراد مرفه جامعه هستند و مصرفشان بسیار بالاتر از الگوست، موظف به پرداخت هزینه واقعی مصرف خود می‌شوند. این سیاست، از منظر عدالت اجتماعی و اقتصادی، کاملاً منطقی و قابل دفاع است.

مهرابی تأکید کرد که این سیاست می‌تواند به طور قابل توجهی در کاهش مصرف گاز مؤثر باشد. او توضیح داد که تعرفه‌گذاری پلکانی به گونه‌ای طراحی شده است که سیگنال قیمتی قوی به پرمصرف‌ها ارسال می‌کند. برای مثال، قیمت گاز در پله‌های بالای مصرف به حدود ۱۲ هزار تومان برای هر مترمکعب افزایش یافته است. این رقم که تقریباً دو برابر قیمت گاز خوراک پتروشیمی‌ها و نزدیک به قیمت صادراتی گاز است، به پرمصرف‌ها نشان می‌دهد که رفتار مصرفی خود را اصلاح کنند. به گفته او، این تغییر رفتار می‌تواند مصرف گاز را روزانه بین ۱۵ تا ۲۰ میلیون مترمکعب کاهش دهد و نقش مهمی در رفع ناترازی‌ها و پایداری شبکه انرژی داشته باشد.

او در ادامه به این نکته اشاره کرد که یکی از نقاط قوت این سیاست، توجه ویژه به اقشار ضعیف جامعه است. کم‌مصرف‌ها که معمولاً از این گروه‌ها هستند، نه تنها افزایش قیمتی را تجربه نمی‌کنند، بلکه همچنان از یارانه انرژی بهره‌مند می‌شوند. علاوه بر این، خوش‌مصرف‌ها که مصرفشان کمی بالاتر از الگوی بهینه است، تنها با افزایش ناچیزی مواجه می‌شوند. او تأکید کرد که این ویژگی، فشار اقتصادی بر اقشار ضعیف را از بین می‌برد و عدالت اجتماعی را تقویت می‌کند.

مهرابی عملکرد شرکت ملی گاز را در این زمینه مثبت ارزیابی کرد و گفت که افزایش ۱۰۰ درصدی تعرفه گاز برای پرمصرف‌ها، که قیمت هر مترمکعب را به ۱۲ هزار تومان رسانده است، نشان‌دهنده عزم جدی برای مدیریت مصرف و کاهش ناترازی‌هاست. به گفته او، این اقدام فاصله میان قیمت داخلی و قیمت صادراتی گاز را کاهش داده و سیگنال قیمتی مناسبی به پرمصرف‌ها ارسال کرده است. او تصریح کرد که اگر این رویکرد با دقت و در چارچوب‌های علمی ادامه یابد، می‌توان انتظار داشت که مصرف گاز در کشور بهینه‌تر شود و منابع یارانه‌ای به شکل مؤثرتری مدیریت شوند.

او در پایان، به تأثیرات بلندمدت این سیاست پرداخت و گفت که تعرفه‌گذاری پلکانی می‌تواند تغییرات بنیادینی در الگوی مصرف انرژی کشور ایجاد کند. پرمصرف‌ها با مواجهه با قیمت‌های واقعی، به تدریج مصرف خود را کاهش خواهند داد. این اقدام نه تنها منجر به کاهش ناترازی‌های انرژی می‌شود، بلکه زمینه را برای سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های جدید و توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر فراهم می‌کند. از سوی دیگر، اقشار ضعیف جامعه نیز با بهره‌مندی از یارانه‌ها، همچنان دسترسی عادلانه به انرژی خواهند داشت. 

کارشناس انرژی در پایان افزود: به طور خلاصه ؛ با تعرفه‌گذاری پلکانی گاز، کم‌مصرف‌ها از حمایت برخوردار می‌شوند و پرمصرف‌ها هزینه واقعی مصرفشان را می‌پردازند، تا عدالت در مصرف انرژی برقرار شود.