حجت‌الاسلام رضایی شورکی، عضو هسته علمی گروه تخصصی تحصیلی و استعدادیابی مراکز مشاوره سماح در جمع خانواده طلاب به بررسی موضوع «آرامش پایدار در خانواده و راهکارهای عملی برای ایجاد آن» پرداخت و در این نشست با ترکیب آموزه‌های دینی و یافته‌های روانشناسی، راهکارهایی کاربردی و علمی برای ایجاد فضایی آرام و پایدار در خانواده ارائه نمود که تقدیم شما فرهیختگان می شود.
در فضای روانشناسی و زوج درمانی، مباحث متعددی مطرح می‌شود. اگرچه روانشناسی در طول صد سال گذشته پیشرفت قابل توجهی داشته و موضوعات زیادی در این حوزه مورد بررسی قرار گرفته است، نوع نگاه‌های موجود عمدتاً برگرفته از دیدگاه‌های غربی و اومانیستی است.
برخی از این دیدگاه‌ها درست و برخی نادرست هستند و در مبانی خود با مشکلاتی مواجه هستند.
* مانع بزرگ رشد و پیشرفت طلاب در زمینه تبلیغ و فعالیت اجتماعی
یکی از مسائلی که جلوی رشد و پیشرفت طلاب و فضلا را در زمینه تبلیغ و فعالیت‌های اجتماعی می‌گیرد، نداشتن فضای مناسب خانوادگی و آرامش لازم است.
خانم‌های طلبه اغلب از این مسئله گلایه دارند که یا آرامش کافی ندارند یا آرامش موجود پایدار نیست.
گاهی دو تا سه روز روابط خوب است، اما بعد دچار تنش می‌شود و با کوچک‌ترین مسئله‌ای، زخم زبان‌ها و ناراحتی‌ها شروع می‌شود.
برخی از طلاب پس از چند سال زندگی مشترک دچار خطای هاله‌ای می‌شوند و می‌گویند همسری که انتخاب کرده‌اند، آن فردی نبوده که انتظارش را داشته‌اند.
همچنین برخی نارضایتی ها نیز از وضعیت ازدواج وجود دارد و در این شرایط، نه تنها رشد معنوی طلاب متوقف می‌شود، بلکه پیشرفت علمی آنها نیز با مشکل مواجه می‌شود و گاهی اتفاقات غیرمنتظره‌ای رخ می‌دهد.
موضوعی که می‌خواهیم به آن بپردازیم، تکنیک ایجاد آرامش پایدار در خانه است.
هدف این است که بتوانیم با اقداماتی عملی و قابل اجرا، فضای خانه را به محیطی آرامش‌بخش تبدیل کنیم.
در چنین فضایی که آرامش در آن حفظ و نگهداری می‌شود، زمینه برای رشد همه اعضای خانواده فراهم می‌شود.
ایجاد این فضای آرام به صورت محوری وظیفه مرد خانه است، اما همسر و حتی فرزندان نیز باید در این مسیر همکاری کنند.
مرد به عنوان رهبر خانواده می‌تواند با استفاده از تکنیک‌های مختلف، فضای خانه را آرام نگه دارد.
* اولین تکنیک: گوارایی و شیرینی زندگی در گرو رضایت پدر و مادر
زمانی که محیط خانه آرامش‌بخش و امنیت‌بخش باشد، چهار نوع رشد مهم در آن محقق می‌شود که عبارتند از: رشد معنوی، رشد علمی، رشد اجتماعی و رشد شخصیتی
گاهی فرزندان ما هیچ مشکل خاصی ندارند، اما صرفاً به دلیل اینکه فضای خانه آرام و امن نیست، رشد شخصیتی آنها دچار اختلال می‌شود.
در ادامه، ترکیبی از تکنیک‌های معتبر روانشناسی را به همراه تکنیک‌های برگرفته از روایات برای شما بیان خواهم کرد.
اولین تکنیکی که می‌خواهیم برای داشتن زندگی آرام و لذت‌بخش مطرح کنیم، بسیار ساده است. البته باید توجه داشت که دیدگاه غربی به این مسائل از منظر تکنیکی نگاه نمی‌کند و اساساً فضای متافیزیکی را نمی‌پذیرد و درباره‌اش بحث نمی‌کند، اما ما امروز این روش را آزمایش کرده‌ایم و نتیجه‌بخش بوده است.
طبق روایتی از پیامبر اکرم (ص)، اولین تکنیک برای ایجاد آرامش این است که گوارایی و شیرینی زندگی در گرو رضایت پدر و مادر است. در تجربه زوج درمانی، قبل از ورود به پروتکل‌های درمانی، اولین سؤالی که از زوجین پرسیده می‌شود این است که رابطه‌شان با پدر و مادرشان چگونه است.
* لذت و آرامش زندگی در گرو ارتباط شیرین با پدر و مادر است و راه دیگری ندارد
وقتی زوجین با والدین خود مشکل دارند، حتی اگر شش سال هم کار درمانی انجام شود، مشکلاتشان حل نخواهد شد.
حتی اگر تمام تکنیک‌های روانشناسی را بدانید، اما ارتباط شما با والدین دو طرف (چه والدین خودتان و چه والدین همسرتان) مناسب نباشد، نتیجه‌ای نخواهید گرفت.
برخی حتی جد و پدربزرگ را نیز در این دایره قرار می‌دهند و معتقدند احترام به آنها نیز مانند احترام به پدر است.
این موضوع مانند مسئله لقمه حلال و حرام است؛ اگر در خانه از لقمه حرام استفاده شود و فرزند با آن رشد کند، هر چقدر هم که از تکنیک‌های تربیتی استفاده شود، تربیت صحیحی شکل نخواهد گرفت. این مسئله مانند نطفه است و لذت و آرامش زندگی در گرو ارتباط شیرین با پدر و مادر است و راه دیگری ندارد.
اکنون این مطلب را هم به عنوان یک روحانی عرض می‌کنم و هم به عنوان روانشناسی که در کلینیک با آن درگیر هستم و با این روش، لذت را به زندگی مراجعین باز می‌گردانیم. در مورد اجرای این تکنیک‌ها چند نکته مهم وجود دارد:
اولین نکته این است که وقتی از احترام به پدر و مادر صحبت می‌کنیم، منظور کرنش و احترام واقعی در مقابل آنهاست. طبق روایات، این احترام در موارد زیر هیچ تفاوتی ندارد:
بین پدر و مادر زنده یا مرده
بین والدین صالح یا ناصالح
در شرایطی که پدر یا مادر دچار بیماری روحی یا جسمی (مثل ناراحتی اعصاب یا آلزایمر) باشند
بین والدین مؤمن یا غیر مؤمنین
بین والدین ظالم یا عادل
* اهمیت فوق‌العاده احترام به والدین در لسان روایات اهل بیت علیهم السلام
نکته جالب و قابل توجه در روایات این است پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «اگر پدری به فرزندش ظلم کند و فرزند در واکنش به این ظلم، حتی فقط با نگاه خود به پدر نگاه تندی بیندازد (بدون اینکه حرفی بزند)، خداوند متعال نماز آن فرزند را قبول نخواهد کرد». این نشان‌دهنده اهمیت فوق‌العاده احترام به والدین، حتی در شرایط دشوار است.
در فضای روانشناسی و زوج درمانی، مباحث متعددی مطرح می‌شود. اگرچه روانشناسی در طول صد سال گذشته پیشرفت قابل توجهی داشته و موضوعات زیادی در این حوزه مورد بررسی قرار گرفته است، نوع نگاه‌های موجود عمدتاً برگرفته از دیدگاه‌های غربی و اومانیستی است. برخی از این دیدگاه‌ها درست و برخی نادرست هستند و در مبانی خود با مشکلاتی مواجه هستند.
خداوند در مورد احترام به والدین خط قرمز بزرگی قرار داده است، تا جایی که بعد از اهل بیت (ع)، پدر و مادر در رأس احترام و تکریم قرار دارند.
برای داشتن فضای آرام و لذت‌بخش در خانه، اولین تکنیک، رعایت حال والدین است و در این مورد هیچ راه گریزی وجود ندارد. این احترام شامل همه حالت‌ها می‌شود: چه والدین سالم باشند یا مریض، مؤمن باشند یا کافر، عادل باشند یا ظالم.
حتی پس از فوت والدین نیز این احترام باید حفظ شود. در روایت است که شخصی از امام پرسید پدر و مادرش کجا دفن شده‌اند، امام فرمود: «به قبرستان برو و محل دفن آنها را مشخص کن و برایشان فاتحه بخوان». این نشان می‌دهد که هیچ راه گریزی از احترام به والدین، چه در حیات و چه پس از ممات وجود ندارد.
برخی از علما معتقدند حتی در مسیر طلبگی نیز اگر کسی رضایت پدر و مادرش را نداشته باشد، به جایی نخواهد رسید و طلبه باید ابتدا رضایت والدین خود را جلب کند. این اولین و مهم‌ترین تکنیک برای ایجاد آرامش در زندگی است.
* حق مادر تا سه برابر بیشتر از پدر است
نکته دوم در رابطه با والدین این است که باید توجه ویژه‌تری به مادر داشت. طبق روایات، حق مادر تا سه برابر بیشتر از پدر است و روایات متعددی این نظر را تأیید می‌کنند؛ بنابراین باید به مادر توجه بسیار جدی‌تری داشت.
نکته سوم در مورد تکنیک‌های ایجاد شیرینی و آرامش در زندگی این است که باید ارتباط با والدین را مطابق دستورات اهل بیت (ع) تنظیم کنیم.
در روایات آمده است که:
نباید صدای خود را از صدای پدر و مادر بالاتر برد
نباید دست خود را بالاتر از دست آنها قرار داد
نباید جلوتر از آنها راه رفت
باید قبل از آنکه پدر و مادر چیزی درخواست کنند، نیازهایشان را درک و برآورده کرد. این نشان‌دهنده اهمیت توجه دائمی به نیازهای والدین است.
* داشتن یک رابطه معمولی و عادی با والدین کافی نیست
نکته مهم دیگر این است که داشتن یک رابطه معمولی و عادی با والدین کافی نیست.
باید سطح بالاتری از ادب، احترام و فروتنی در رابطه با آنها رعایت شود. ارتباط ثابت و روزمره به تنهایی کافی نیست و باید با کرنش و اخلاق ویژه‌ای با والدین رفتار کرد.
آخرین نکته‌ای که باید به آن توجه کرد، تهیه دو لیست مهم سیاه و سفید در زندگی است که تأثیر بسیار زیادی در زندگی دارد:
لیست سیاه شامل رفتارهای منفی و ممنوع در ارتباط با والدین است که باید از آنها اجتناب کرد، مانند قهر کردن با پدر و مادر، بی‌احترامی کردن، سر نزدن به آنها و انجام ندادن خواسته‌هایشان.
لیست سفید شامل برنامه‌های مثبتی است که باید در ارتباط با والدین تعریف و اجرا شود، مانند دست‌بوسی منظم والدین، تماس تلفنی مرتب (حتی روزانه)، ارسال پیام‌های محبت‌آمیز و انجام کارهای خاص متناسب با شرایط هر خانواده.
نکته مهم دیگر این است که حتی پس از فوت والدین نیز باید ارتباط معنوی را حفظ کرد. در روایت آمده است که اگر نمی‌توانید والدین خود را ببوسید، فرزند خود را به نیابت از آنها ببوسید.
* احترام و ارتباط با والدین تأثیر مستقیمی بر آرامش زندگی دارد
متأسفانه برخی افراد پس از فوت والدین‌شان، ارتباط معنوی را نیز قطع می‌کنند، در حالی که این ارتباط باید ادامه یابد.
تجربه هجده سال مشاوره نشان می‌دهد که احترام و ارتباط با والدین تأثیر مستقیمی بر آرامش زندگی دارد.
به عنوان نمونه، یکی از طلاب نقل می‌کرد که با همسرش مشکل جدی داشت، به حدی که از ترس مسموم شدن از طرف همسرش، نمی‌توانست در خانه غذا بخورد و تنفر شدیدی بین آنها وجود داشت.
وقتی به مرحوم آیت‌الله سعادت‌پرور مراجعه کرد، ایشان متوجه شدند که مادر همسرش دو سه ماه قبل فوت کرده و توصیه کردند برای مدتی به امور معنوی مربوط به مادر همسرش بپردازد. با اجرای این توصیه، نه تنها مشکلات حل شد، بلکه همسرش به یکی از مریدان و علاقه‌مندان او تبدیل شد.
* چند بار به نیابت مادرتان به زیارت حرم حضرت معصومه(س) رفته‌اید؟
یکی از تجربیات قابل توجه، داستانی است که از آقای سید احمد فقیه نقل شده است.
ایشان که خود طلبه مسجد آیت‌الله بهجت بود، ماجرای طلبه‌ای را نقل می‌کند که با همسرش مشکلات جدی داشت. این طلبه به محضر آیت‌الله بهجت رفت و از ناسازگاری‌های شدید با همسرش گفت.
آیت‌الله بهجت برخلاف روش‌های معمول روانشناسی، نه تحلیلی انجام داد و نه به ریشه‌یابی مشکل پرداخت. تنها سؤالی که پرسید این بود: «از زمانی که مادرتان فوت کرده، چند بار به نیابت ایشان به زیارت حرم حضرت معصومه(س) رفته‌اید؟» طلبه سرش را پایین انداخت، چون اصلاً این کار را نکرده بود.
آن طلبه بعدها تعریف کرد که همان روز به حرم رفت و به نیابت مادرش زیارت خواند؛ وقتی به خانه برگشت، اگرچه هنوز تنِش وجود داشت، اما شدت دعواها کمتر شده بود.
او این کار را تا حدود چهل روز ادامه داد. پس از این مدت، متوجه شد که دیگر دعوایی در خانه نیست. حتی یک روز تصمیم گرفت عمداً بهانه‌گیری کند و دعوا راه بیندازد، اما هر چه تلاش کرد نتوانست فضای تنش‌آلود گذشته را ایجاد کند.
* هر چه علاقه به شخصی بیشتر باشد، تأثیرپذیری از او نیز بیشتر خواهد بود
آرامش در خانواده به دو صورت می‌تواند وجود داشته باشد: آرامش کاذب و آرامش پایدار.
آرامش کاذب مانند آرامشی است که از طریق یوگا یا مصرف قرص‌ها به دست می‌آید. این نوع آرامش با تأثیر بر دوپامین و سروتونین مغز، حالتی موقت ایجاد می‌کند که زودگذر است؛ اما آنچه ما به دنبال آن هستیم، آرامش پایدار است که به راحتی از بین نرود و فضای خانه را به محیطی آرامش‌بخش تبدیل کند.
یکی از تکنیک‌های مهم برای دستیابی به آرامش پایدار، اصل مجاورت است که در روانشناسی مطرح می‌شود.
طبق این اصل، انسان‌ها به طور ناخودآگاه از یکدیگر تأثیر می‌پذیرند. در روایات از این تأثیرپذیری با عنوان «دزدیدن نَفْس» یاد شده است، به این معنا که افراد بدون آنکه متوجه باشند، رفتارها و خصوصیات دیگران را جذب می‌کنند.
به عنوان مثال، یکی از دوستان در جلسات بحث، مرتباً حرکت خاصی با دستش انجام می‌داد (حدود بیست بار در ده دقیقه). وقتی به او گفته شد که این رفتار از کجا آمده، خودش متوجه نبود.
مشخص شد این حرکت را ناخودآگاه از استادی که بسیار دوستش داشت، تقلید می‌کند. این نشان می‌دهد که مجاورت با عشق و علاقه گره خورده است و هر چه علاقه به شخصی بیشتر باشد، تأثیرپذیری از او نیز بیشتر خواهد بود.
مرحوم دولابی نقل می‌کرد که در کودکی، در ماه رمضان روحانی‌ای به شهرشان آمده بود که او را بسیار دوست داشت و در خدمتش بود.
پس از پایان ماه رمضان و رفتن آن روحانی، پدرش متوجه شد که پسرش مانند آن روحانی که پای راستش می‌لنگید، شروع به لنگیدن کرده است.
این نمونه‌ای از تأثیر مجاورت است که حتی می‌تواند رفتارهای فیزیولوژیکی و زیستی بدن را تغییر دهد.
* یک عضو آرام خانواده، می‌تواند فضای خانه را آرام کند
این تکنیک مجاورت ارتباط مستقیمی با آرامش خانواده دارد. طبق این اصل، اگر حتی یکی از اعضای خانواده (زن، مرد یا فرزند) شخصیت آرامی داشته باشد، به تدریج کل فضای خانه را آرام می‌کند.
این تأثیرگذاری حتی در مواردی که یکی از اعضای خانواده دچار اختلال اضطراب فراگیر (GAD) است نیز مؤثر است.
برای اثربخشی تکنیک مجاورت، دو شرط اساسی وجود دارد:
۱. وجود علاقه متقابل بین اعضای خانواده
۲. حضور جدی و مستمر در خانه
آمارها نشان می‌دهد که میانگین گفتگوی زن و شوهر در ایران تنها هفده دقیقه در شبانه‌روز است که بیشتر آن هم صحبت‌های روزمره و عادی است.
* تکنیک وقت شیرین؛ ۲۰ دقیقه روزانه بدون موبایل در کنار خانواده
برای بهبود این وضعیت، روانشناسان تکنیکی به نام «وقت شیرین» را پیشنهاد می‌کنند که در میان علما و بزرگان مانند علامه طباطبایی و شهید مطهری نیز مرسوم بوده است.
تکنیک «وقت شیرین» به این صورت است که مرد خانه باید روزانه بیست دقیقه را، فارغ از موبایل، تلویزیون و سایر مشغله‌ها، به گفتگو و همراهی با همسر و فرزندان اختصاص دهد.
این زمان باید به شادی و خوشی خانواده بگذرد. به عنوان مثال، دختر علامه طباطبایی نقل می‌کند که پدرشان در این زمان حافظ می‌خوانده است.
امروزه می‌توان از بازی‌های ساده خانوادگی مانند والیبال نشسته استفاده کرد، مهم این است که خانواده در این بیست دقیقه با هم باشند و لذت ببرند.
تأثیر این تکنیک در یک نمونه بالینی مشاهده شد: طلبه‌ای با دختر نُه ساله‌اش که دچار استرس شدید بود مراجعه کرد؛ به جای تجویز دارو، به آنها پیشنهاد شد چهل روز «وقت شیرین» را اجرا کنند.
تنها دو هفته پس از اجرای این تکنیک، سطح استرس دختر به میزان قابل توجهی کاهش یافت. این روش برای مشکلات مختلف کودکان مانند پرخاشگری، بیش‌فعالی، شب‌ادراری، بددهنی و مشکلات تخلیه انرژی نیز مؤثر است.
* این زمان متعلق به خانواده من است
اهمیت این موضوع تا حدی است که حتی شهید مطهری در اوایل انقلاب، زمانی که برای مسئله‌ای حیاتی به حضور ایشان نیاز بود، حاضر نشد «وقت شیرین» خانواده‌اش را که از ساعت پنج تا پنج و نیم بود، از دست بدهد و گفت: «این زمان متعلق به خانواده من است».
در مجموع، دو تکنیک اصلی برای ایجاد آرامش در خانواده مطرح شد: «تکنیک مجاورت و تکنیک وقت شیرین»، که اجرای صحیح آنها می‌تواند تأثیر فوق‌العاده‌ای در بهبود روابط خانوادگی داشته باشد.
نظر شما