کاظمین یک حرم مطهر دارد و یک نشان مبارک که دو گنبد طلایی مرقد مطهر امام موسی کاظم (ع) و ابنالرضا(ع) است و این مکان مبارک نیز یک نشان مشهور دارد که ایوان خاص آن یا «طارمه» است. طارمههایی که اطراف رواقهای مطهر این صحن و سرا را گرفته است هر چند در شکل و ساختار با ایوانهای حرم مطهر امام رضا(ع) متفاوتاند اما با همان کاربری ساخته شدهاند و در چشم ما ایرانیها بسیار آشنا هستند، زیرا رد پای آن را میتوانیم در معماری ایرانی به خصوص بناهای موجود در شهرهای جنوبی کشورمان جستوجو کنیم.
مرقدی که باغ بود
میگویند کاظمین باغی بود که عمرش به پیش از میلاد مسیح(ع) میرسد. باغی که در عهد ساسانی، از آنِ یکی از پادشاهان ایرانی بود و علی بن ابیطالب امیرالمؤمنین(ع) نخستین فردی بود که دستور داد در این ناحیه سرسبز، شهدای جنگ نهروان را به خاک بسپارند و این زمین پس از آن مقبره شهدا شد. مقبرهای در جهت غربی شهر بغداد که پس از در آغوش گرفتن پیکر مطهر امام کاظم(ع) و نوه بزرگوار ایشان جوادالائمه(ع) اعتباری آسمانی یافت و مورد توجه خاص شیعیان قرار گرفت و در جوار بارگاه مطهر اولاد علی(ع) کمکم شهر کاظمین گسترش پیدا کرد. آمده است نخستین بنا در این حرم ابتدا به پاسداشت مقام امام کاظم(ع) بنا شد و آن بقعهای بود که روی مرقد امام کاظم(ع) ساخته شد. بقعهای شامل یک اتاق و گنبد که رسول جعفریان، تاریخپژوه شیعه ساخت آن را به مأمون عباسی نسبت داده است. بقعهای که در دوران آلبویه بازسازی شد و گسترش یافت و این خاندان ابتدا برای مرقد این دو وجود مبارک گنبد و ضریحی ساخته و بعد دیواری دور آن کشیده و سربازانی را نیز برای محافظت از آن قرار دادند و در ادامه مکانهایی نیز برای استفاده زائران به این مرقد اضافه شد.
دو گنبد و دو مناره
این حرم مطهر در دورههای مختلف مورد تهاجم قرار گرفت و آسیب دید و به همین خاطر بازسازی و اصلاح آن در دورههای مختلف تکرار شده است، شاید بتوان گفت بیشترین حجم ساخت و ساز این حرم مطهر مربوط به دوره صفویه است که در آن به دستور شاه اسماعیل تمام بناهای حرم خراب و از نو بنایی جدید ساخته شد که شامل رواق، صحن، مسجدی در شمال، دو گنبد و دو مناره دیگر بود. در عصر قاجار هم توجه خاصی به مشهد کاظمین شد، آقا محمدخان قاجار تعمیرات و بازسازیهای عمدهای در حرم انجام داد. او دو گنبد آستان را از پایین تا بالا با طلای ناب پوشانید. ایوان رواق جنوبی را نیز طلاکاری کرد و کف حرم و صحن را با سنگهای مرمر فرش کرد. خانههایی را در اطراف صحن خریداری کرد و صحن را توسعه داد. فتحعلی شاه قاجار نیز داخل رواقها را آینهکاری و کاشیکاری کرد و طلاهای منارهها را تجدید کرد. پس از آن دولتمردان دیگری از قاجار در ساخت و ساز این بنا نقش داشتند از وکیل امیر کبیر که از ثلث اموال او تعمیراتی در این آستان انجام شد تا ناصرالدین شاه، فرهاد میرزا، فرزند عباس میرزا که نام خود را در میان متولیان در بازسازی و توسعه حرم کاظمین ثبت کرد.
صحنی با هشت در
همان طور که شرحش رفت این مرقد مطهر به جز دو گنبد مطلا و ضریح و صندوقهای مزار صحن و سرای چشمنوازی نیز دارد. صحنی که به گفته کارشناسان یکی از چشمگیرترین نقاط این آستان است و از صحنهای بزرگ عتبات به شمار میآید. مجموع مساحت صحن، حرم و حاشیههای آن ۲۶ هزار مترمربع است. صحن امروزی کاظمین کار معتمدالدوله فرهاد میرزا، عموی ناصرالدین شاه است. او بنای سابق را خراب و خانههای مجاور را خریداری کرد و به صحن افزود و دیوارهای آن را بلندتر از گذشته ساخت. این کار ۶ سال طول کشید و صحنی بسیار عظیم و عالی ساخته شد. صحن یاد شده را در عصر حاضر با سنگهای مرمر فرش کردند. این صحن در دوره قاجار دارای هفت در بود که اکنون هم موجود است. یک در نیز علامه شهرستانی به عنوان سمبل و نماد درهای بهشت که در قرآن آمده است «لها ثمانیة ابواب» به آن افزود.
در پناه ایوان
حال میرسیم به سه نقطه چشمگیر این صحن که ایوانهای آن است. اطراف رواقهای حرم را سه طارمه (ایوان) گرفته است. در حرم حضرت معصومه(س) هم نمونه این ایوان را میتوانیم مشاهده کنیم. طارمهها سقفدار و مستطیل شکل است و با نردههای آهنی از صحن جدا میشود. طارمه باب المراد در سال ۱۲۸۱ق و طارمه قبله در سال ۱۲۸۵ق ساخته شده است. ساخت طارمه قریش نیز در سال ۱۳۲۱ آغاز و در سال ۱۳۳۲ پایان یافته است.
اگر در معماری ایرانی به دنبال این ایوانهای زیبا بروید، میتوانید نمونههایی از آن را در شهرهای مرکزی و جنوبی ایران پیدا کنید. ایوانهایی مسقف دارای ستون که به عنوان نشیمن موقت فصلی، دالان و ارتباط دهنده چند فضا مورد استفاده قرار میگرفتند. مکانی که میتوان حدس زد به همین منظور و برای استفاده زائران از صفهها در این حرم مطهر ساخته شده است تا زائران در زمستان و تابستان در پناه آن نشسته و آرام گیرند. این کاربرد را میتوان در عکسی قدیمی از یکی از طارمههای حرم کاظمین نیز مشاهده کرد. تصویری که این طارمه زیبا را با زائران این حرم مطهر نمایش میدهد و زائران از مرد و زن در پناه آن نشسته و به عبادت یا گفتوگو مشغولاند.
خبرنگار: آزاده خلیلی
نظر شما