دنیای غرب در سینما و رسانه، از معماری هم به مثابه یک بازیگر برجسته کار می‌کشد تا سبک زندگی خود را به تمام دنیا القا کند. ارائه الگویی برای معماری تراز انقلاب اسلامی هم می‌تواند یکی از مهم‌ترین مطالبات ملت‌های دنیا از انقلاب اسلامی باشد و رسالت بدنه انقلابی جامعه معماران برای تبیین معماری تراز انقلاب اسلامی با توجه به بیانیه گام دوم انقلاب بسیار جدی و حساس است»؛

این‌ ها بخشی از سخنان مهندس«محمد هادی عرفان» سرپرست دفتر نمایندگی شرکت مهندسان مشاور معماری و شهرسازی آستان قدس رضوی در مشهد است. وی مهندس معمار، پژوهشگر دوره دکترای معماری و مدرس دانشگاه است.

مهندس عرفان معتقد است حرم مطهر رضوی دارای هزار سال معماری فاخر، پیوسته و منحصر به‌فرد بوده که همچنان پویا و در حال بهره‌برداری است.

به مناسبت پنجم اسفندماه که در تقویم‌ به مناسبت روز بزرگداشت دانشمند بزرگ ایرانی خواجه نصرالدین طوسی، «روز مهندس» نامیده شده، در خصوص هندسه و معماری حرم مطهر رضوی با ایشان گفت‌وگو کرده‌ایم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.

 جناب عرفان، اگر بخواهیم نگاه گذرایی به تاریخچه معماری حرم داشته باشیم، حرم مطهر رضوی چه سیر تحولی را از این منظر به خود دیده است؟

یکی از گنجینه‌های تمدنی معماری اسلامی، مجموعه حرم مطهر رضوی است که بیش از هزار سال معماری پیوسته و در حال بهره‌برداری دارد. یعنی در قرن ۲۱ میلادی باز هم این معماری با قدمت بیش از هزار سال با برخورد موزه‌ای و آرشیوی مواجه نشده است و هنوز مردم در بارگاه مطهر رضوی، مسجد جامع گوهرشاد و بناهای وابسته زیارت می‌کنند، اعتکاف می‌کنند، نماز می‌خوانند و سایر اعمال عبادی و مذهبی را انجام می‌دهند. در صورتی‌که بسیاری از بناهای معماری دنیا در کشورهای گوناگون تنها در ساعات خاصی از شبانه‌روز مورد بازدید و استفاده مردم و عموم جهانگردان و مسافران قرار می‌گیرد. خوشبختانه در بارگاه مطهر رضوی با یک پیشینه قوی معماری اسلامی ایرانی روبه‌رو هستیم که از نظر تاریخ معماری دارای چندین نقطه عطف است.

در نخستین مقطع پس از شهادت امام هشتم(ع) و دفن پیکر مطهر ایشان اصطلاحاً چهار طاقی کوچکی بر فراز قبر مطهر وجود داشت (قرن سوم هجری قمری). در دومین مقطع، در فاصله قرن پنجم و ششم تزئینات نفیسی به این تک بنا اضافه می‌شود که از جمله می‌توان به کاشی‌های سلطان سنجری اشاره کرد. این کاشی‌ها هم اکنون در روضه منوره حرم مطهرحضرت رضا(ع) موجود بوده و از قدمتی حدود ۹۰۰ تا هزار ساله برخوردار است.

در سومین مقطع، در دوره تیموری و قرن نهم قمری با عنایت ویژه شاهرخ و همسرش گوهرشاد، نه تنها مرقد مطهر امام هشتم(ع) بلکه شهر مشهد دچار یک جهش تاریخی شد. دشت مشهد در دوره شاهرخ شاهد احداث بناهای نفیس و ارزشمندی مانند بند گلستان، آرامگاه گنبد خشتی، مسجد هفتاد و دو تن، ایوان طرق، مسجد دو در، مدرسه پریزاد، بازار سرشور مشهد و مسجد گوهرشاد بود. ستون فقرات شهرمشهد از جمله بازار مشهد و نسبت آن با حرم مطهر و مسجد جامع گوهرشاد در این دوره شکل گرفته است.

چهارمین مقطع تاریخی معماری حرم مطهر مربوط به دوره صفوی، در قرن دهم، یازدهم و دوازدهم هجری قمری است که در این دوره مثلاً با دستور شاه طهماسب گنبد مطهر مطلا می‌شود. این برای نخستین بار در معماری ایرانی‌اسلامی است که گنبد بقعه‌ منتسب به یک امام معصوم(ع)، مطلا می‌شود. در همین دوره صفوی به‌واسطه زلزله مهیب مشهد، شاهد مرمت گنبد مرقد مطهر در دوره شاه سلیمان صفوی (قرن ۱۲ هجری قمری) هستیم.

در دوره شاه عباس صفوی شخصیت شیخ بهایی و اثرات او در معماری حرم در هاله‌ای از افسانه و اسطوره پیچیده شده است. در دوره‌های بعدی یعنی دوره افشاریان و قاجار هم شاهد برخی اقدامات توسعه‌ای در معماری حرم هستیم که از آن جمله می‌توان به احداث گلدسته نادری در صحن عتیق سمت خیابان طبرسی و احداث صحن آزادی (صحن نو سابق) در دوره فتحعلی شاه قاجار اشاره کرد.

در دوره رژیم پهلوی، با نوسازی بافت شهر مشهد آن هم به صورت قهری همراه تخریب و برش بافت تاریخی و احداث خیابان‌هایی مانند خسروی، عملاً رابطه بین حرم مطهر و شهر تا حدودی دچار خدشه شد و در سال‌های پایانی دوره پهلوی دوم عملاً حرم مطهر از جایگاه مرکزیت اجتماعی و معنوی شهر به جایگاه یک اِلِمان (شناسه) شهری تنزل رتبه یافت. معنی این سخن این است حرم مطهر رضوی که در اعصار مختلف همواره کنش‌های پویایی با بافت شهری مجاور خود داشته، با نگاه مدرنیستی دوره پهلوی تبدیل به یک مجموعه صرفاً مذهبی منفصل از شهر شد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی اقداماتی برای توسعه در حرم مطهر رضوی آغاز شد که حاصل آن ایجاد فضاهایی مانند صحن جمهوری اسلامی، صحن پیامبراعظم(ص) (صحن جامع رضوی سابق) و رواق‌ها و صحن‌های دیگر است که البته جای صحبت فراوانی برای بررسی بیشتر اقدامات انجام شده وجود دارد و در این گفت‌وگو نمی‌گنجد.

چطور این معماری یا به تعبیری هندسه حرم مطهر می‌تواند به تعالی امر زیارت کمک کند؟

رسالت معماری و انواع هنرهای مختلف و وابسته در حرم مطهر رضوی این است که این هنرها، «ذکر» باشند یعنی «موحدانه» باشند و به جای جلب توجه زائر به خود، او را بر توجه بهتر و بیشتر به مقام شخص معصوم زیارت شده که مورد بحث ما ساحت مقدس حضرت رضا(ع) است، هدایت کند. به عنوان مثال مسجد جامع گوهرشاد، در سال ۸۱۹ هجری قمری ساخته شد.

در مشهد قدیم قرن نهم که سیمای شهر اغلب با بناهای یک یا دو طبقه بود، بهترین راهنمای زائر از همه جای شهر برای رسیدن به حرم مطهر، گنبد مسجد گوهرشاد بود. به‌ویژه به خاطر نقش مسجد جامع بودن آن که کارکردهایی مانند نمازهای جماعت و جمعه، اعتکاف و... داشت و بالطبع می‌بایست گنجایش برگزاری مراسم را هم داشته باشد. بنابراین ایجاد گنبدی با دهانه وسیع در آن زمان توجیه منطقی داشت.

ضمن اینکه اگر از طرف خیابان طبرسی در آن زمان که خیابان اصلی شهرمشهد بود به حرم مطهر رضوی می‌نگریستیم، نقش این گنبد در پس زمینه (background) گنبد حرم مقدس رضوی از منظر شهری بسیار درست و قابل توجه است.ذکر این نکته ضروری است که در مقطع تاریخی ساخت مسجد گوهرشاد، هنوز خبری از احداث بالا خیابان، پایین خیابان و خیابان امام رضای فعلی (خیابان تهران سابق) نبود زیرا این خیابان‌ها در دوره‌های بعد مانند صفوی و  پهلوی احداث شده‌اند. اما گنبد مسجد گوهرشاد با وجود کارکرد تعیین‌کننده در منظر شهر مشهد، در داخل صحن مسجد قابل مشاهده نیست، زیرا معمار این بنا که مرحوم استاد قوام‌الدین شیرازی است توجه داشته معماری مسجد گوهرشاد را به‌گونه‌ای طراحی کند که گنبد مسجد در مقیاس شهر جنبه راهنما داشته باشد اما در مقیاس حرم مطهر در مقابل مضجع شریف رضوی کرنش و تواضع داشته و اصلاً به چشم نیاید. همچنین هارمونی و تناسب‌های هندسی صحن مسجد گوهرشاد به‌گونه‌ای است که توجه زائر را به خود مسجد معطوف نمی‌کند بلکه نقش هدایتگری برای تشرف زائر به حرم مطهر امام هشتم(ع) را دارد. به نظر می‌رسد با تعاریف و مفاهیمی که بیان شد، مسجد گوهرشاد یک ذکر است برای رسیدن به حرم مطهر رضوی.

بنابراین رسالت معماری را در حرم مطهر رضوی و در خدمت به زائر در این مطلب می‌توان دید که وسیله‌ای است با عالی‌ترین درجات فنی برای کمک به معرفت‌افزایی زائر نسبت به امام معصوم(ع) در عین کارآمدی فضا.

انواع معماری به‌کار رفته در حرم مطهر رضوی که به عنوان هنر مادر و پایه در مقایسه با تزئیناتی مانند کاشی‌کاری، آینه‌کاری، معرق‌کاری، منبت‌کاری و... مطرح است و آن هنرها را هدایت می‌کند همواره در جهت معرفت‌افزایی زائر برای زیارت متعالی بوده و عالی‌ترین سطح هنری آثار مزبور در انواع مختلف مانند خوشنویسی تلاش دارد زائر به زیارتی همراه با بهره بصری و معنوی برسد و لذت دوچندان زیارت بر جان و روح زائر بنشیند.

انتظار می‌رود هم مسئولان و هم زائران متوجه اهمیت کارکرد معنوی و معرفت‌افزایی معماری در این بارگاه مقدس باشند به‌گونه‌ای که گنجینه معماری حرم با زائر سخن می‌گوید.

به نظر شما در حال حاضر باید چه اقدام مهمی برای موضوع معماری حرم مطهر رضوی مورد توجه قرار گیرد؟

در حرم مطهر رضوی جایی برای آزمون و خطا وجود ندارد. در طول تاریخ نیز افرادی همچون استاد قوام‌الدین شیرازی بوده‌اند که در بهترین سطح معماری در حرم مطهر خلق اثر کرده‌اند و به تعبیری در حرم مطهر کسی حق و اجازه کسب تجربه از راه آزمون و خطا را ندارد.

مجموعه حرم مطهر رضوی با توجه به هزار سال معماری مستمر از قرن چهارم هجری قمری تاکنون، گنجینه‌ای از انواع شیوه‌ها و سبک‌های معماری و تزئینات معماری (به‌اصطلاح آمود) است که تدوین و جمع‌آوری همه این تجربه انبوه نیز ضروری به نظر می‌رسد؛ خوشبختانه با تمهیدات مدیران عالی آستان قدس رضوی، توسط شرکت مهندسان مشاور معماری و شهرسازی ابعاد موضوع برای تدوین اطلس کامل معماری حرم مطهر در دست بررسی است.

به تعبیر دیگر نیاز جدی حرم مطهر به تدوین این اطلس با توجه به توسعه مستمر بهره‌وری داخلی مجموعه حرم و نیاز به طراحی دوباره بخش‌های متفاوتی از آن، بیش از گذشته احساس می‌شود. در این اطلس مواردی همچون انواع تزئینات، انواع کاشی‌کاری، انواع معرق، کاشی، سنگ و چوب، انواع نقاشی‌ها، انواع سبک‌های هنری در لوسترها و فرش‌ها، انواع نرده‌ها و پنجره‌ها و... می‌تواند موضوع مطالعه قرار گیرد.

با تدوین این اطلس، امکان بررسی چه ویژگی‌های خاص معماری حرم مطهر امام رضا(ع) وجود خواهد داشت؟

در پاسخ به این پرسش مواردی را به اختصار بیان می‌کنم. گلدسته‌های قدیمی صحن انقلاب شامل گلدسته کنار گنبد مطهر و گلدسته نادری هر دو اصطلاحاً بر نوک طاق ایوان‌ها سوار شده‌اند که شیوه منحصر به فردی به شمار می‌رود، زیرا در معماری مرسوم ایرانی اسلامی معمولاً دو گلدسته در طرفین ایوان اجرا می‌شود تا بار و وزن این دو گلدسته مانند دو میخ عرض ایوان را مهار کند و عمر ساختمان افزایش یابد. اما نوع ساخت گلدسته‌های مزبور در صحن انقلاب دقیقاً برعکس است. نمونه دیگر، ساقه گنبد طلای حرم مطهر است که ارتفاع نسبتاً بلندی دارد و جزو گنبدهای ساخته شده به شیوه آذری است و فاصله بین گنبد و سقف داخلی که بر فراز ضریح مطهر در روضه منوره دیده می‌شود بیش از ۱۳ متر است و از این نظر که موجب ایجاد مقیاس انسانی و تمرکز حواس زائر بر ضریح مطهر و زیارت می‌شود، قابل بررسی است.

مورد بعدی، تنوع و حجم تصاویر حیوانات و پرندگانی واقعی و خیالی است که در کاشی‌کاری بخش‌هایی از حرم مطهر مانند گنبد الله‌وردی‌خان و صحن‌های انقلاب و آزادی به‌کار رفته و معنای نمادین و تمثیلی آن‌ها و... موضوع جالب توجه و قابل بررسی است و می‌تواند در تزئینات آینده حرم مطهر راهگشا باشد. 

در پایان اگر حرف ناگفته‌ای در خصوص مهندسی و معماری حرم مطهر هست، بفرمایید.

در مجموع امیدوارم این نکات قابل توجه مسئولان محترم و زائران عزیز قرار گیرد که نخست حرم مطهر دارای هزار سال معماری فاخر، پیوسته و منحصر به‌فرد است. دوم اینکه این اثر سترگ، همچنان پویا و در حال بهره‌برداری بوده و خوشبختانه تاکنون رفتار موزه‌ای با آن نشده است. سوم این گنجینه نفیس بزرگ‌ترین آموزشگاه معماری و هنرهای وابسته در حوزه معماری ایرانی اسلامی است و می‌تواند خاستگاه تمدن‌سازی نوین در حوزه معماری باشد چرا که از هر چهار سبک رایج معماری دوره اسلامی آثار نفیس و ارزشمندی در این مجموعه در معرض دید زائران و پژوهشگران قرار دارد. چهارم آنکه برای نگهداری وضع موجود و توسعه آینده، مناسب است عمیقاً بر اساس مطالعات کامل این گنجینه و براساس تدوین اطلس جامع معماری حرم مطهر صورت پذیرد و مرمت‌ها و بازپیرایی‌ها کاملاً تخصصی و حرفه‌ای انجام شود و طبق سنت هزار ساله معماری، خوب است بهترین اقدام برای هر نیازی صورت پذیرد.