الهه محبوب فریمانی در این خصوص اظهار کرد: تاریخچه وقف در آستان قدس رضوی به قرن چهارم هجری بر میگردد؛ چنانکه مکتوباتی از وقف قرآنها و جزوات قرآنی، از این قرن به بعد، در این آستان مقدس وجود دارد.
وی با اشاره به اینکه در قرون بعدی نیز وقف املاک و مزارع، انجام شده است، افزود: در واقع، بهمنظور نگهداری حرم مطهر رضوی و رسیدگی به نیازهای زائران و مجاوران، وجود درآمدهایی در این آستان مقدس ضرورت داشته است، بنابراین، واقفان بسیاری املاک خود را با کارکردهای عام و خاص وقف بر حرم مطهر کردهاند.
محبوب فریمانی گفت: قدیمیترین وقفنامههای رسمی برجایمانده از موقوفات آستان قدس رضوی نیز مربوط به وقفنامههای عتیق علی بن احمد ملک طوسی مشهور به «خواجه عتیق منشی» در سال ۹۳۱ هجری قمری بوده که، اراضی متعددی را برای مصارف مختلف وقف کرده است.
رئیس اداره اسناد آستان قدس رضوی، در ادامه، بیان کرد: بهمنظور انجام وقف، سندی تحت عنوان «وقفنامه» تنظیم میشود که در آن اطلاعاتی همچون نام واقف، موقوفه، مصارف آن و...، درج شده است، دراینبین، اسنادی نیز به نام اسناد وقفی، وجود دارد.
وی درباره اسناد وقفی توضیح داد: به طور مثال، طبق یک وقفنامه، ممکن است املاک و مزارع بسیاری وقف حرم مطهر رضوی شده باشند.
آستان قدس رضوی نیز برای درآمدزایی از این املاک و اراضی، آنها را اجاره میداده، بنابراین آنچه تحت عنوان اجارهنامهها، مصالحهنامهها، اسناد درآمدها و هزینهها وجود دارد، در حوزه اسناد وقفی قرار میگیرد.
کنترل اسناد وقفی توسط مستوفیان
محبوب فریمانی گفت: در دوره صفویه، دفاتر درآمد حرم مطهر رضوی تحت عنوان «دفاتر اوارجه» و دفاتر هزینه آن تحت عنوان «دفاتر توجیهات» شکلگرفته که میزان درآمدهای وقفی و هزینههای حرم مطهر، در این دفاتر ثبت و ضبط میشده است.
وی افزود: اجارهنامهها، قبضهای وصول و تمسکها یا تعهدات مستأجرین و زارعان آستان قدس رضوی، از دیگر اسناد وقفی بوده که از وقفنامهها بهدستآمده و نگهداری آنها نیز ضرورت داشته است.
رئیس اداره اسناد آستان قدس رضوی با تأکید بر اینکه بحث وقف بسیار مهم بوده و بر اجرای نیات واقفان نظارت میشده تا درآمدها طبق وقفنامهها هزینه شود، تصریح کرد: درواقع، این اسناد وقفی توسط مستوفیان کنترل و تصحیح میشده و متولی وقف، آن را تأیید میکرده است.
وی گفت: شاید یکی از دلایلی که اداره اسناد آستان قدس رضوی، تنها مرکز در ایران است که دارای اسناد تاریخی از دوره صفویه است، همین موضوع وقفنامهها و اسناد مربوط به آنها باشد.
محبوب فریمانی ادامه داد: این اسناد وقفی، ارائهدهنده ریز اطلاعات تاریخ اقتصادی حرم مطهر رضوی است. به طور نمونه، آنها میتواند نشان دهد که این آستان مقدس در دوران شاهعباس صفوی چه موقوفاتی داشته و کارکرد این موقوفات چه بوده است.
وی بیان کرد: همچنین از دوره صفویه، فهرست وقفنامهها تهیه شده؛ چنانکه سندی متعلق به سال ۱۰۹۶ قمری در آرشیو اداره اسناد این آستان مقدس وجود دارد که در آن، فهرست وقفنامهها ذکر شده است.
این مقام مسئول گفت: بیتردید نگهداری وقفنامههای آستان قدس رضوی در محل کتابخانه حرم مطهر رضوی، اهمیت حفظ آنها را در طول تاریخ نشان میدهد.
در این میان، توجه به عمل وقف و نیات واقفان و همچنین اداره آستان قدس رضوی موجب شده تا اسناد وقفی، حفظ و نگهداری شود.
نگهداری وقفنامهها توسط ضابط اسناد
وی اظهار کرد: این اقدامات در دورههای تاریخی بعدی نیز دنبال شده است، چنانکه در دوره قاجار، اعتماد السلطنه علاوه بر اینکه فهرست کتابهای کتابخانه حرم مطهر رضوی و همچنین فهرست وقفنامههای موجود در کتابخانه را در کتاب «مطلع الشمس» ذکر کرده، به احکام صادر شده درباره مسائل آستان قدس رضوی همچون اجارهنامهها نیز اشاره کرده، به عبارتی، اجارهنامهها از جمله اسناد مهمی بوده که باید در کتابخانه حفظ میشده است.
محبوب فریمانی افزود: حتی از اواسط دوره قاجار شغلی تحت عنوان «ضابط اسناد» وجود داشته که وظیفه وی نگهداری وقفنامهها و اسناد وقفی در آستان قدس رضوی بوده است، چراکه گاهی برای اداره یک موقوفه، لازم بوده تا به سوابق قبلی آن، مراجعه شود.
وی ادامه داد: از طرف دیگر، بر مبنای درآمدهای موقوفاتی، بودجه آستان قدس رضوی نوشته میشده چنانکه در دوره قاجار این امر در قالب نگارش کتابچههای بودجه انجام میشده است.
کارکردهای حفظ اسناد وقفی
رئیس اداره اسناد آستان قدس رضوی گفت: نگهداری اسناد وقفی گذشته توانسته منابع ارزشمندی برای محققان حوزه وقف، تاریخ اسلام، تاریخ تشیع، تاریخ ایران و بسیاری از حوزههای میراثی در عصر حاضر فراهم کند که این امر نیز، ضرورت حفظ و نگهداری این اسناد را در بهترین شرایط، دوچندان کرده است.
وی بیان کرد: از طرف دیگر، این اسناد میتواند موجب حفظ و استیفای حقوق موقوفات شود. به طور مثال، اگر موقوفهای در یک دوره تاریخی به تصرف درآمده باشد، از این اسناد میتوان در دادگاههای حقوقی استفاده کرد و آن موقوفه را به مجموعه موردنظر برگرداند.
همچنین ممکن است در دورهای، کاربری موقوفهای تغییر کرده باشد که با بررسی این اسناد، میتوان به این موضوع پی برد.
محبوب فریمانی، افزود: نگهداری اسناد وقفی و وقفنامهها در سایر بقاع مقدس مانند حرم مطهر حضرت معصومه(س) انجام شده؛ البته به گستردگی نگهداری از اسناد حرم مطهر حضرت رضا(ع)، نبوده است.
وی خاطرنشان کرد: بهاینترتیب، به طور معمول شاهد بودیم بقاع متبرکهای که موقوفاتی داشتند، سعی میکردند تا اسناد وقفی خود را حفظ کنند.
نظر شما