این تحول بزرگ در فناوری سبب شده حتی جوایز نوبل در دو رشته فیزیک و شیمی به افرادی اهدا شود که در زمینه هوش مصنوعی کار کرده‌اند. برای نمونه، اهدای جایزه نوبل فیزیک به جفری هینتون و جان هاپفیلد، چهره‌های معروف در زمینه یادگیری ماشین و شبکه‌های عصبی، نشان‌دهنده تأثیر عمیق این فناوری در دنیای علم است.
اکنون که شما در حال خواندن این گزارش هستید هم تنها چند روز از اتفاقی می‌گذرد که برخی آن را انقلابی در عرصه هوش مصنوعی تعبیر می‌کنند. اپلیکیشن هوش مصنوعی چینی DeepSeek (جست‌وجوی عمیق) با ورود به عرصه رقابت در این حوزه، توانسته است شوک بزرگی به بازار سهام آمریکا وارد کند و بیش از یک تریلیون دلار از ارزش بازار شرکت‌های بزرگ فناوری را با ریزش روبه‌رو کند. در مقابل دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، قول داده است کشورش را به قطب جهانی هوش مصنوعی تبدیل کند. در ژانویه ۲۰۲۵، او از پروژه «استارگیت» به ارزش ۵۰۰ میلیارد دلار خبر داد که شامل سرمایه‌گذاری‌هایی از شرکت‌هایی مانند OpenAI، Oracle و SoftBank است. هدف این پروژه، ساخت مراکز داده پیشرفته در آمریکا و ایجاد ۱۰۰ هزار شغل جدید است.

تجهیز با هوش مصنوعی، سلاحی برای توسعه سریع کشورها
اکنون بیشتر از ۱۰۰ کشور، قوانین و راهبُرد هوش مصنوعی را تدوین کرده‌اند. کشورمان هم بیکار ننشسته و به دنبال حضور جدی در این عرصه است. در این راستا روز چهارشنبه گذشته بود که در جریان نخستین همایش بین‌المللی «هوش مصنوعی و تمدن آینده» از نقشه جامع هوش مصنوعی سپاه پاسداران با حضور سردار حسین سلامی رونمایی شد. گفتنی است رهبر معظم انقلاب از سال ۹۷ در دیدار مسئولان دستورهای مختلفی درباره هوش مصنوعی صادر و بر نقش فناوری در دنیای جدید و قرارگرفتن در بین ۱۰ کشور برتر در دنیا در زمینه هوش مصنوعی تأکید کرده‌اند.
دکتر روح‌الله رحمانی، دارنده مدرک دکترای هوش مصنوعی و یادگیری ماشین از دانشگاه واشنگتن سنت لوییس در گفت‌وگو با قدس گفت اما در ارزیابی وضعیت جاری و چشم‌انداز هوش مصنوعی معتقد است جمهوری اسلامی برای رسیدن به موفقیت در این زمینه، نیاز به توجه ویژه در سه سطح الگوریتم‌های هوش مصنوعی، مهندسی داده‌های حجیم و توسعه سخت‌افزارهای خاص این حوزه دارد.
مدیر پیشین شرکت‌های مایکروسافت و آمازون، درباره جزئیات این ایده تصریح کرد: اصول کار هوش مصنوعی در ریاضیات است و هر کشوری که ریاضی‌دانان قوی داشته باشد، می‌تواند در این حوزه موفق باشد به‌شرط اینکه به سخت‌افزارهای مناسب نیز دسترسی داشته باشد. در بخش اول، یعنی الگوریتم‌های هوش مصنوعی، ایران در سطح قوی قرار دارد. در این بخش ایران می‌تواند در دنیا حرف‌هایی برای گفتن داشته باشد. در بخش دوم، یعنی مهندسی داده‌های حجیم (پردازش و تصویرسازی حجم زیادی از داده‌ها) که به‌عنوان فرایندی مشابه پالایشگاه نفتی توصیف می‌شود، ایران در این بخش در سطح متوسط قرار دارد. برای نمونه، اپلیکیشن‌هایی مانند دیجی‌کالا، اسنپ، دیوار، کافه‌بازار و سایر اپ‌هایی که بیش از یک میلیون کاربر دارند باید به سمت یادگیری علم داده‌های حجیم حرکت کنند. در حال حاضر در این بخش روبه‌جلو هستیم. این عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران، در خصوص بخش سوم، یعنی سخت‌افزارهای هوش مصنوعی، نظر متفاوتی داشت و بیان کرد: در این بخش ما در ابتدای کار بوده و از کشورهای تراز اول عقب‌تر هستیم و تا زمانی که خودمان سخت‌افزار هوش مصنوعی تولید نکنیم، نباید انتظار داشته باشیم آینده هوش مصنوعی در اختیار خودمان باشد.
دکتر رحمانی در پاسخ به پرسشی درباره ضرورت حرکت جمهوری اسلامی ایران به سمت توسعه هرچه بیشتر هوش مصنوعی، عنوان کرد: در جهان آینده کشورهای مجهز به این فناوری قادر خواهند بود پیشرفت‌هایی در زمینه‌هایی مانند ژنتیک، شیمی، هوا و فضا، و حتی حوزه‌هایی چون ادبیات را تسریع کنند و این تسریع در پیشرفت‌ها بسیار مهم است و ورود به این حوزه را ضروری می‌کند. هوش مصنوعی و فضای مجازی هم‌پوشانی بسیار بالایی با یکدیگر دارند و آینده هر دو به‌هم‌وابسته است. اگر ایران نتواند در زمینه هوش مصنوعی به استقلال برسد، نه‌تنها در این حوزه بلکه در مدیریت فضای مجازی نیز با مشکلات جدی روبه‌رو خواهیم شد. آینده هوش مصنوعی به شرطی در ایران روشن است که خود را محدود نکنیم و باید به سمت ایجاد یک بازی و الگوسازی جدید در این حوزه حرکت کنیم.
این کارشناس حوزه هوش مصنوعی با اشاره به اینکه بخشی از عقب‌ماندگی جمهوری اسلامی در این زمینه به تحریم‌های بین‌المللی و دسترسی محدود ایران به سخت‌افزارهای جهانی باز می‌گردد گریزی به همکاری‌های بین‌المللی ایران با برخی از کشورهای جهان زد و گفت: ایران در خصوص همکاری با کشورهای چین و روسیه به‌ویژه در زمینه هوش مصنوعی پیشرفت‌های قابل‌توجهی داشته است. پکن به‌ویژه امروز در این عرصه حرف‌های بسیاری برای گفتن دارد و چنین همکاری‌هایی قطعاً می‌تواند پیشرفت‌های ایران را تسریع کند.

مشکل پیاده‌سازی هوش مصنوعی در عرصه فناوری
دکتر امیر محترمی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه و کارشناس فناوری اطلاعات، هم در گفت‌وگو با قدس به تحلیل وضعیت هوش مصنوعی در ایران و جهان پرداخته و گفت: باوجود استفاده مکرر از واژه هوش مصنوعی در جهان امروز اما تاریخچه این علم به اواخر دهه ۵۰ میلادی باز می‌گردد و امروز هفت دهه از آن می‌گذرد. آغاز این بحث در ایالات متحده و همزمان با جنگ جهانی دوم بود که نیازهای نظامی آن دوران سبب شکل‌گیری این علم شد. جان مک‌کارتی، یکی از بنیان‌گذاران هوش مصنوعی، برای اولین‌بار در یک همایش علمی واژه «هوش مصنوعی» را به کار برد. در آن زمان هدف از هوش مصنوعی ساخت ماشین‌هایی مشابه انسان بود که قادر به استدلال، عمل و شبیه‌سازی رفتار انسانی باشند. با گذر زمان و درک اینکه ساخت چنین ماشین‌هایی دور از دسترس است، تمرکز به هوش مصنوعی ضعیف معطوف شد که در آن، الگوریتم‌ها و سیستم‌ها تنها در حوزه‌های محدود مانند بهینه‌سازی، تصمیم‌گیری و شبیه‌سازی رفتار انسان فعالیت می‌کنند.
این کارشناس حوزه هوش مصنوعی به تحولات اخیر در این حوزه در جهان گریزی زد و افزود: در دهه اخیر، شاهد پیشرفت‌های چشمگیری در زمینه توسعه سخت‌افزارها و افزایش قدرت پردازش رایانه‌ها بوده‌ایم. این پیشرفت‌ها سبب شده است امکان پردازش‌های سنگین‌تر و پیچیده‌تر فراهم شود و ظهور مدل‌های پیشرفته‌ای در هوش مصنوعی، به‌ویژه در پردازش زبان طبیعی، تصویر و صدا را شاهد باشیم.
وی در بخش دیگری از صحبت‌های خود وضعیت هوش مصنوعی در ایران را مورد ارزیابی قرار داد و گفت: در اوایل دهه ۱۳۸۰، هوش مصنوعی وارد دانشگاه‌های ایران شد و به‌عنوان یک رشته درسی تدریس می‌شد. اما امروز در ایران با مشکلاتی در زمینه کاربردهای عملی هوش مصنوعی مواجه هستیم. اگرچه از نظر تولید علمی و مقالات، ایران در رتبه ۱۵ جهانی قرار دارد، اما در زمینه پیاده‌سازی و استفاده عملی از این فناوری در بخش‌های اقتصادی، تولید و صنعت، وضعیت خوبی نداریم.

هدف، حضور در میان ۱۰ کشور برتر دنیا در زمینه هوش مصنوعی
دکتر محترمی در خصوص ضرورت‌های استفاده از هوش مصنوعی در ایران گفت: هوش مصنوعی یک فناوری ساده نیست که بتوان از آن عقب افتاد و بعدها جبران کرد. عقب‌ماندگی در این حوزه می‌تواند منجر به این شود که کشورها قوانین و مقرراتی وضع کنند که دسترسی سایر کشورها به این فناوری محدود شود. هوش مصنوعی یک انقلاب فناوری است که می‌توان آن را با فناوری انرژی هسته‌ای مقایسه کرد. این فناوری می‌تواند به طور اساسی بر بسیاری از حوزه‌ها از جمله اقتصاد، صنعت، بخش‌های نظامی و دفاعی، آموزش و مسائل اجتماعی تأثیر بگذارد. وی به پیوند احتمالی فناوری کوانتومی و هوش مصنوعی در آینده اشاره کرد و افزود: فناوری کوانتوم در آینده نزدیک به مرحله تجاری‌سازی خواهد رسید و این پیوند، فضای جدیدی را به وجود خواهد آورد. کشورها به دو دسته تقسیم خواهند شد: کشورهای پیشرو و کشورهای پیرو که تنها بهره‌بردار خواهند بود.
این کارشناس فناوری اطلاعات در پاسخ به این پرسش که چشم‌انداز ایران در آینده در زمینه هوش مصنوعی چگونه خواهد بود، گفت: چشم‌انداز این است که جمهوری اسلامی ایران باید در میان ۱۰ کشور برتر جهان در حوزه هوش مصنوعی قرار بگیرد. اما برای تحقق این چشم‌انداز، الزامات زیادی وجود دارد. یکی از نکات کلیدی این است که هوش مصنوعی تنها در یک محیط اقتصادی پایدار و قدرتمند می‌تواند پیشرفت کند. اگر نتوانیم وضعیت اقتصادی خود را سامان دهیم، دستیابی به رتبه‌های برتر در هوش مصنوعی چندان محتمل نخواهد بود. وی تصریح کرد: در حال حاضر، شرکت‌های خصوصی مانند آمازون، گوگل، مایکروسافت و علی‌بابا پیشتازان توسعه مدل‌های زبانی هوش مصنوعی هستند و این نشان می‌دهد بهره‌گیری از هوش مصنوعی نیازمند یک اقتصاد پویا و توانمند است که بتواند زمینه‌های سرمایه‌گذاری و پیشرفت در این حوزه را فراهم کند. دولت باید نقش تنظیم‌گری و حمایت‌گری را ایفا کند تا شرایط مناسب برای پیشرفت هوش مصنوعی در ایران فراهم شود