از نظر بوم‌شناختی، خلیج گرگان به‌عنوان محل نوزادگاهی، تغذیه‌ای و تخم‌ریزی بسیاری از گونه‌های ماهیان دریای خزر شناخته می‌شود. خلیج گرگان تنها خلیج ایرانی دریای خزر است که متأسفانه در دهه‌های گذشته به دلیل عوامل متعدد طبیعی و اقلیمی و البته فعالیت‌های انسانی مخرب به سمت خشکیدگی سوق پیدا کرده است.
وضعیت اسفبار این پهنه آبی که در حال نابودی بود، شهید جمهور را در نخستین سفر استانی‌اش به گلستان به خلیج کشاند تا آنجا شهید رئیسی دستورات صریحی را برای آغاز عملیات لایروبی کانال‌های آبرسان به خلیج گرگان صادر کرد.
لایروبی یکی از چند اقدام لازم برای نجات خلیج گرگان بود و لازم است برای جلوگیری از خشک شدن این خلیج، اقدامات دیگری مانند پمپاژ آب از دریای خزر به خلیج، تأمین حقابه خلیج از رودخانه‌ها، دیپلماسی فعالانه با روسیه و دیگر کشورهای حاشیه خزر و غیره را نیز در دستور کار قرار دهند.
پسروی دریای خزر در سال‌های اخیر شرایط را هم برای سواحل و هم خلیج گرگان سخت کرده تا جایی‌که تهدید خشک شدن خلیج، به یک مسئله بزرگ و مهم نه فقط برای گلستان بلکه برای شمال کشور تبدیل شده که اگر به‌موقع دولت چهاردهم به آن ورود نکند، ممکن است به منبع عظیم ریزگردهای نمکی تبدیل شود و اقتصاد و کشاورزی این منطقه را نابود کند.
قطع ارتباط خلیج
در گذشته، خلیج گرگان از طریق سه کانال «آشوراده»، «چپاقلی» و «خوزینی» با دریای خزر در ارتباط بود و این ارتباط موجب تبادل مناسب آب بین این دو پهنه آبی می‌شد اما از اواخر دهه ۹۰، همزمان با کاهش سطح آب دریای خزر، عمق این کانال‌ها به‌تدریج کاهش یافت. در نهایت، در تابستان ۱۴۰۲، تبادل آب از طریق این کانال‌ها تقریباً به‌طور کامل قطع شد.
در پی این رخداد، میزان شوری و برخی پارامترهای شیمیایی آب و رسوبات خلیج، ازجمله نیترات، فسفات، آلودگی‌های میکروبی و مواد آلی، به‌شدت افزایش یافت و در آبان ۱۴۰۲ به وضعیت بحرانی رسید.
با بحرانی شدن خلیج گرگان و قرار گرفتن در یک قدمی مرگ، طرح لایروبی کانال‌هایی که ارتباط خلیج با خزر را برقرار می‌کردند، باوجود برخی مخالفت‌ها اجرایی شد و دولت سیزدهم حدود ۶۰۰ تا ۶۴۰ میلیارد تومان برای این پروژه هزینه کرد و این بودجه عمدتاً صرف لایروبی کانال‌های آبرسان به خلیج، به‌ویژه کانال آشور، شده است.
پس از بازگشایی این کانال در آذر ۱۴۰۲، تغییرات مثبتی در وضعیت خلیج مشاهده شد و تا اوایل تابستان ۱۴۰۳، شوری آب از بیش از ۴۵ در هزار به حدود ۲۷ تا ۲۸ در هزار کاهش یافت. با وجود این، به نظر می‌رسد اقدامات انجام شده کافی نبوده و در صورتی که پمپاژ آب به موقع انجام نشود، بازهم شرایط بحرانی خواهد شد به طوری که به گفته احمدرضا لاهیجان‌زاده معاون محیط زیست دریایی و تالاب‌ها سازمان حفاظت محیط زیست، در صورتی که پمپاژ آب انجام نشود، ممکن است تا سه سال آینده خلیج گرگان را از دست بدهیم.
از همان ابتدای پروژه نیز کارشناسان ازجمله علی سلاجقه رئیس سابق سازمان حفاظت محیط زیست هشدار داده بودند که همزمان با لایروبی باید پمپاژ آب نیز انجام شود و در غیر این صورت اقدامات قبلی بی‌تأثیر خواهد بود.
تهدید جوامع محلی
بنا بر گفته کارشناسان محیط زیست خلیج گرگان زیستگاهی مهم برای گونه‌های مختلف گیاهی و جانوری است و خشک شدن خلیج می‌تواند به انقراض برخی از گونه‌ها و کاهش تنوع زیستی منطقه منجر شود. گونه‌های مهاجر، پرندگان و آبزیان که به این زیستگاه وابسته‌اند، بیشترین آسیب را خواهند دید.
خشک شدن خلیج گرگان می‌تواند زندگی جوامع محلی را که به این اکوسیستم وابسته‌اند، به شدت تحت تأثیر قرار دهد. ماهیگیران، کشاورزان و سایر افرادی که از منابع طبیعی خلیج بهره‌برداری می‌کنند، با مشکلات اقتصادی و معیشتی روبه‌رو خواهند شد.
از دست رفتن خلیج گرگان می‌تواند پیامدهای جبران‌ناپذیری برای محیط زیست و اقتصاد منطقه داشته باشد. کاهش منابع آبی، افزایش شوری خاک و آب، از بین رفتن زیستگاه‌های طبیعی و کاهش تولیدات کشاورزی و شیلاتی، تنها بخشی از این پیامدها هستند. اقدامات فوری و جامع برای حفظ و بازسازی خلیج گرگان ضروری است.
این اقدامات می‌تواند شامل مدیریت بهینه منابع آبی، احیای رودخانه‌ها، کاهش تبخیر از طریق فناوری‌های نوین و برنامه‌های حفاظت از تنوع زیستی باشد. همچنین، آموزش و آگاهی‌بخشی به جوامع محلی برای مشارکت در حفاظت از خلیج نیز بسیار حائز اهمیت است.
اختصاص اعتبار
استاندار گلستان در همین رابطه از موافقت دولت برای تداوم عملیات نجات خلیج گرگان و اختصاص ۲ هزار و ۳۰۰ میلیارد تومان به این استان خبر می‌دهد. علی‌اصغر طهماسبی از این خبر به عنوان خبری خوش همزمان با جشن ۴۶ سالگی انقلاب اسلامی یاد کرد.
استاندار گلستان در پستی که در فضای مجازی منتشر کرد با اشاره به دستور معاون اول رئیس جمهور اعلام کرد انجام مطالعات پمپاژ آب از دریای خزر به خلیج گرگان توسط سازمان حفاظت از محیط زیست به تصویب رسید و مقرر شد پس از تهیه طرح، عملیات اجرایی آن با حجم ۲ هزار و ۳۰۰ میلیارد تومان آغاز شود.
لایروبی به تنهایی نجات بخش نیست
«الهه موحدی» کارشناس محیط زیست در خصوص لایروبی این خلیج به تسنیم می‌گوید: لایروبی کانال‌های ارتباطی خلیج گرگان، به‌ویژه کانال آشوراده، باعث بهبود نسبی تبادل آب بین خلیج و دریای خزر شد، اما این اقدام به‌تنهایی برای احیای کامل خلیج کافی نیست.
وی درباره دلایلی که پمپاژ آب را ضروری کرده است، توضیح داد: سطح آب دریای خزر در سال‌های اخیر کاهش یافته است و در پاییز و زمستان به دلیل کاهش دبی رودخانه ولگا، سطح تراز آن پایین‌تر می‌آید. در چنین شرایطی، حتی با لایروبی، میزان جریان طبیعی آب از دریا به خلیج محدود می‌شود.
این کارشناس با اشاره به عدم بازگشت کامل تبادل آب، گفت: اگرچه لایروبی کانال آشوراده منجر به بهبود تبادل آب شد، اما همچنان ظرفیت ورود آب به خلیج به‌اندازه‌ای نیست که بتواند شوری و سایر آلاینده‌ها را به‌طور کامل تعدیل کند. به‌ویژه در دوره‌هایی که سطح آب دریا کاهش می‌یابد، جریان آب ورودی به خلیج ضعیف شده و باردیگر شوری افزایش می‌یابد.
موحدی درخصوص افزایش شوری و اثرات آن هشدار داد و افزود: با کاهش ورود آب تازه از دریا و تبخیر بالای خلیج، میزان شوری به سطح بحرانی رسیده است (بیش از ۴۵ در هزار در اوج بحران). این مقدار از شوری، بسیاری از گونه‌های آبزی را از بین برده و تنها گونه‌های مقاوم به شوری در خلیج باقی مانده‌اند. در چنین شرایطی، ورود حجم بیشتری از آب دریا، از طریق پمپاژ، می‌تواند روند احیا را تسریع کند.
به گفته وی، رسوبات انباشته و کاهش عمق کانال‌ها دیگر مشکل خلیج گرگان هستند که با وجود لایروبی، رسوب‌گذاری در کانال‌های ارتباطی ادامه دارد و در دوره‌هایی که سطح آب دریای خزر پایین می‌آید، این کانال‌ها کارایی خود را از دست می‌دهند. ‌
این کارشناس محیط زیست تأکید کرد: ورود کنترل‌شده آب تازه از دریای خزر به خلیج از طریق پمپاژ، علاوه بر کاهش شوری، می‌تواند سبب کاهش غلظت نیترات، فسفات و سایر آلاینده‌های زیست‌محیطی شود که در سال‌های اخیر به دلیل قطع ارتباط با دریا در خلیج انباشته شده‌اند.
موحدی در پایان گفت: لایروبی گام مهمی در احیای خلیج گرگان بوده است، اما به دلیل کاهش سطح آب دریای خزر، افزایش شوری و محدودیت تبادل طبیعی آب، اجرای طرح پمپاژ آب ضروری است تا روند احیا تسریع شود و اکوسیستم خلیج شرایط پایدارتری پیدا کند. درحال حاضر پمپاژ آب به خلیج گرگان تصویب شده و امیدواریم به زودی بودجه لازم نیز در اختیار قرار بگیرد تا این همه هرچه زودتر انجام شود.