در کوران چالش‌های اقتصادی، یافتن راه‌حلی که هم گره‌گشای مشکلات معیشتی باشد و هم پایه‌های عدالت اجتماعی را استوار سازد، حیاتی است. احیای این سنت دیرینه، نیازمند توجهی ویژه و رویکردی نوآورانه است تا بتواند ظرفیت‌های بالقوه خود را به فعلیت برساند و نقشی اساسی در بهبود وضعیت اقتصادی کشور ایفا کند.

در زمینه مشارکت اقتصادی و صنعتی میان مسلمانان، عقود مشارکتی مانند جعاله، مساقاه، مضاربه، مزارعه، مصالحه، استصناع، مرابحه و ضمانت وجود دارد که هدفشان کسب ثروت حلال و سودآوری است اما قرض‌الحسنه در آموزه‌های اسلامی، عملی خداپسندانه و نوعی سرمایه‌گذاری معنوی تلقی می‌شود. در حقیقت این وام به منظور تجارت و کسب سود طراحی نشده؛ بلکه هدف آن حمایت از راه‌اندازی کسب‌وکارها و رفع مشکلات روزمره مسلمانان است.

این نوع وام، می‌تواند هزینه‌های درمان، ازدواج، تحصیل و مسکن را پوشش دهد و آرامش را به زندگی افراد بازگرداند. قرض‌الحسنه، با حمایت از کسب‌وکارهای کوچک و ایجاد فرصت‌های شغلی، می‌تواند به رونق اقتصادی و کاهش بیکاری کمک کند و با فراهم کردن امکان دسترسی به منابع مالی برای اقشار آسیب‌پذیر، فقر را کاهش می دهند. اما بانک‌های کشور که با رویکرد تجاری فعالیت خود را آغاز کرده و در صد سال گذشته به سودآوری متمرکز بوده‌اند، عملاً از مفهوم واقعی قرض‌الحسنه فاصله گرفته‌اند. نتیجه این رویکرد بعد از یک قرن فعالیت بانک‌ها در ایران، تجاری شدن اقتصاد و نظام بانکی بوده و تمایل بانک‌ها به ارائه تسهیلات برای تولید کاهش یافته است. زیرا تولید فرآیندی زمان‌بر و دشوار است، در حالی که اعطای وام به تجارت و واردات می‌تواند در یک سال تسهیلات مالی را چندین بار به گردش درآورد.

همان طور که مشاهده کنید؛ با وجود اهمیت فراوان قرض‌الحسنه، این نظام با چالش‌های متعددی دست‌وپنجه نرم می‌کند که مانع از شکوفایی کامل آن شده‌اند: از یک سو تورم بالا، انگیزه سپرده‌گذاری در حساب‌های قرض‌الحسنه را کاهش می‌دهد و باعث می‌شود ارزش پس‌اندازها به مرور زمان کم شود. از سوی دیگر عدم وجود قوانین حمایتی، بانک‌ها و سپرده‌گذاران را از مشارکت فعال در این حوزه باز می‌دارد و انگیزه‌ی آن‌ها را برای ورود به این عرصه کم می‌کند.

برگزاری قرعه‌کشی‌ های قرض الحسنه هر چند کوشید که سپرده ها را به این سمت متمایل کند ولی استفاده بیش از این حد این ابزار به مرور، جنبه معنوی قرض‌الحسنه را کمرنگ کرده و ماهیت اصلی این نوع وام را تحت‌الشعاع قرار داده است. کما اینکه اثر بخشی این منابع نیز به این خاطر اینکه منابع قرض‌الحسنه به صورت پراکنده و بدون اولویت‌بندی مناسب تخصیص داده می‌شود در جامعه دیده نمی شود. یکی از نشانه‌های انحراف از مسیر قرض‌الحسنه این است که بعد از هر قرعه‌کشی، شاهد کاهش چشمگیر درصد سپرده‌گذاری در حساب‌های قرض‌الحسنه بانک‌ها هستیم. به هر روی قرعه‌کشی‌ها باید ساماندهی شوند یا از روش‌های جایگزینی استفاده شود که با روح حاکم بر سنت الهی قرض‌الحسنه سازگار باشد. در ضمن بایستی با تعیین اولویت‌های مشخص برای اعطای وام و جلوگیری از پراکندگی منابع، اطمینان حاصل کرد که وام‌ها به دست نیازمندان واقعی می‌رسد.

موضوع دیگر قابل اهمیت این است که بانک‌ها معمولاً بر مبنای وثیقه و اعتبار، وام می‌دهند، به طوری که افرادی که وثیقه‌های بهتر و نقدشونده‌تری دارند و حساب‌هایشان دارای گردش مالی مطلوب‌تری است، وام‌های بیشتری دریافت می‌کنند. اعطای وام منوط به سپرده‌گذاری با فلسفه قرض‌الحسنه در تضاد است. در حقیقت باز هم منابع بانکی نصیب کسانی می شود که قرار است پول روی پول بگذارند اما با مزایای قرض الحسنه! به نظر می رسد لغو شرط سپرده‌گذاری اولیه برای دریافت وام به فلسفه اصلی قرض‌الحسنه نزدیک‌تر است.

برای احیای قرض‌الحسنه و بازگرداندن آن به جایگاه شایسته‌اش، باید قوانین حمایتی برای ترغیب بانک‌ها و سپرده‌گذاران به مشارکت در این حوزه تدوین شود و بسترهای لازم برای فعالیت مؤثر فراهم شود. همچنین می توان با ارائه معافیت‌های مالیاتی برای سپرده‌های قرض‌الحسنه، انگیزه سپرده‌گذاری را افزایش داد و منابع بیشتری را به این حوزه سرازیر کرد.

استفاده از بانکداری دیجیتال برای تسهیل فرآیند ثبت‌نام، درخواست وام و بازپرداخت، می‌تواند کارایی را افزایش دهد و دسترسی به وام را آسان‌تر کند. فناوری‌های نوین، می‌توانند نقشی کلیدی در احیای قرض‌الحسنه ایفا کنند. بانکداری دیجیتال، با ساده‌سازی فرآیندها، امکان ثبت‌نام، درخواست وام و بازپرداخت را تسهیل می‌کند و هزینه‌های عملیاتی را کاهش می‌دهد. همچنین، استفاده از سامانه‌های هوشمند، امکان جمع‌آوری اطلاعات دقیق درباره نیازمندان و تخصیص هدفمند منابع را فراهم می‌کند.

فرهنگ‌سازی و تبلیغات را نباید دست کم گرفت. فرهنگ قرض‌الحسنه باید دوباره در جامعه ترویج شود و مردم به مشارکت در این امر خداپسندانه تشویق شوند تا این سنت دیرینه، دوباره جایگاه خود را در جامعه بازیابد. تشکیل صندوق‌های قرض‌الحسنه مستقل با مدیریت مردمی و نظارت نهادهای معتبر، می‌تواند به افزایش اعتماد عمومی و جذب منابع بیشتر کمک کند.

احیای قرض‌الحسنه، گامی بلند در جهت تحقق عدالت اجتماعی و رفاه عمومی است. با اصلاح قوانین، ایجاد مشوق‌ها، استفاده از فناوری‌های نوین و فرهنگ‌سازی، می‌توانیم این سنت حسنه را دوباره احیا کنیم و شاهد شکوفایی آن در جامعه باشیم.

به خاطر بیاوریم که خداوند در قرآن، قرض‌الحسنه را “قرض به خدا” تعبیر کرده و وعده پاداشی مضاعف برای آن داده است.

.