ساعاتی پیش از غروب آفتاب، هنگامی که نخستین جرعه آب پس از ساعات روزه‌داری بر کام می‌نشیند، هزاران دست به دعا برمی‌خیزد؛ نجواهایی که از عمق دل‌های تشنه معنا سر برمی‌آورد. ماه رمضان با همه زیبایی‌هایش، گویی صحنه‌ای است برای تکرار همیشگی این پرسش که چگونه می‌توان در این ضیافت الهی، زمزمه‌هایمان را به گوش مهربان پروردگار برسانیم؟

دکتر احمد امیدوار، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم و پژوهشگر علوم قرآنی، از رمضان به عنوان ماه گفت‌وگوی بی‌واسطه با خالق یاد می‌کند و لحظه افطار را قلب تپنده این میهمانی می‌نامد. آنچه می‌خوانید حاصل گفت‌وگوی ما با این استاد دانشگاه است درباره فلسفه دعای افطار، رازهای نهفته در الفاظ آن و هنر زندگی کردن با مفهوم «لَکَ صُمنا».

از سحر تا افطار؛ وقتی زمان با دعا گره می‌خورد

دکتر امیدوار در ابتدا با اشاره به زمان‌های خاص دعا می‌گوید: زمان‌های مخصوص دعا لحظاتی ویژه هستند که احتمال استجابت آن‌ها بیشتر است. براساس آیات و روایات، برخی از این زمان‌ها به دلیل شرایط خاص خود، فرصت‌های مناسبی برای ارتباط با خداوند و طلب حاجات به شمار می‌روند. این زمان‌ها به دو دسته تقسیم می‌شوند. دسته اول، زمان‌های نامعین و نسبی که می‌توانند در هر لحظه‌ای از شبانه‌روز رخ دهند، مانند زمانی که دل انسان شکسته است یا وقتی فرد با اخلاص و از عمق دل دعا می‌کند. دسته دوم، زمان‌های معین و مشخصی هستند که دین آن‌ها را تعیین کرده است، مثل سحرگاه، شب‌های قدر، هنگام اذان یا بعد از نمازهای واجب.

او تأکید می‌کند: از مهم‌ترین زمان‌های خاص دعا ماه رمضان، ماه برکت و رحمت بی‌پایان خداوند است؛ ماهی که درهای رحمت به روی بندگان گشوده و درهای عذاب بسته می‌شود. در این ماه، خداوند بندگانش را به میهمانی بزرگ خود دعوت کرده و با لطف و کرم بی‌پایانش، آن‌ها را از نعمت‌های معنوی پر می‌کند. امیرمؤمنان(ع) درباره دعا در این ماه می‌فرماید «در ماه رمضان بسیار دعا کنید» و رسول گرامی اسلام(ص) نیز می‌فرماید «دعا در ماه رمضان مقبول است». لذا رمضان، فرصتی طلایی برای بندگان است تا با دعا، نیایش و توبه، از این سفره گسترده الهی بهره‌مند شوند. خداوند که خود میزبان این ضیافت بزرگ است، هیچ درخواست و نیازی را بی‌پاسخ نمی‌گذارد و برآوردن حاجات بندگانش را بر خود واجب می‌داند.

«بسم‌الله» ی که افطار را تبدیل به مناجات می‌کند

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم تصریح می‌کند: لحظه افطار در این ماه از ارزشمندترین و مهم‌ترین زمان‌ها برای استجابت دعا به شمار می‌رود. تجربه گرسنگی و تشنگی در طول روز، قلب انسان را نرم‌تر و روحش را آماده‌تر می‌کند تا ارتباطی عمیق‌تر با خداوند برقرار کند. در روایات اسلامی تأکید زیادی بر استجابت دعا در لحظه افطار شده است. امام علی(ع) نیز دعایی زیبا و پرمفهوم را در این لحظه به ما توصیه کرده‌اند که نشان می‌دهد این زمان نزد خداوند چه جایگاه ویژه‌ای دارد. ایشان فرموده‌اند هنگام افطار چنین دعا کنید: «بِسْمِ اللّهِ اَللّهُمَّ لَکَ صُمْنا وَ علی رِزْقِکَ اَفْطَرْنا فَتَقَبَّلْ مِنّا اِنَّکَ اَنْتَ السَّمیعُ الْعَلیمُ» یعنی خداوندا، تنها برای تو روزه داشتیم و با روزی تو افطار کردیم، پس روزه ما را بپذیر. به‌راستی که تو شنوا و آگاهی.

دکتر امیدوار توضیح می‌دهد: این دعا نشان‌دهنده اخلاص بنده در روزه‌داری و وابستگی او به رزق و رحمت خداوند است. امام علی(ع) با این کلمات کوتاه و عمیق، ما را به سوی یک ارتباط قلبی و معنوی با خداوند هدایت می‌کنند. لحظه افطار نه تنها پایان یک روز عبادت است، بلکه فرصتی برای پذیرش اعمال و استجابت دعاها به شمار می‌رود. بنابراین، با خواندن این دعا می‌توان امید داشت روزه و عباداتمان مورد پذیرش درگاه الهی قرار گیرد و رحمت خداوند شامل حالمان شود.

روزه فقط گرسنگی نیست؛ تمرین پرواز روح است

خواندن دعا پیش از افطار به روزه‌دار کمک می‌کند با آرامش و تمرکز بیشتری غذا میل کند، از نعمت‌های الهی سپاسگزار باشد و از پرخوری یا عجله در خوردن بپرهیزد. این نه تنها به سلامت جسمی کمک می‌کند، بلکه سبب می‌شود فرد با آگاهی بیشتری از غذای خود لذت ببرد. به طور کلی، این دعاها با ایجاد هماهنگی میان نیازهای جسمی و روحی، لحظه افطار را از یک عمل ساده مادی به تجربه‌ای عمیق و معنوی تبدیل می‌کنند. این عمل، علاوه بر تقویت ارتباط با خداوند، حس رضایت و آرامش درونی را نیز در فرد افزایش می‌دهد.

اما با توجه به مفهوم «لَکَ صُمْنا» و روزه گرفتن برای خداوند، چگونه می‌توانیم این عبارت را به طور عملی در زندگی روزمره پیاده کنیم؟

دکتر امیدوار در پاسخ به این پرسش می‌گوید: «اللهم لک صمنا» یعنی این روزه را فقط برای تو گرفته‌ایم، نه به خاطر عادت، نه برای سلامتی و نه برای تأیید دیگران، بلکه تنها برای نزدیک شدن به تو. وقتی با این نیت روزه بگیریم، همه چیز رنگ و بوی دیگری پیدا می‌کند. دیگر گرسنگی و تشنگی فقط یک سختی فیزیکی نیست، بلکه پلی می‌شود برای تقویت صبر، مهربانی و یاد خدا. در طول روز، اگر مراقب حرف‌ها، نگاه‌ها و رفتارمان باشیم، اگر هر فرصتی را برای ذکر و دعا از دست ندهیم، اگر با دلی آرام و نیتی پاک روزه بگیریم، آن وقت واقعاً می‌توانیم بگوییم «لک صمنا». کمک به دیگران، پرهیز از عصبانیت و صبر در برابر سختی‌ها همگی نشان می‌دهند این روزه فقط یک امساک از خوردن و آشامیدن نیست، بلکه یک سفر روحی است. اگر روزه‌مان با اخلاص باشد، در تمام لحظات زندگی‌مان اثر می‌گذارد، چون یاد گرفته‌ایم برای خدا زندگی کنیم، نه فقط برای خودمان.

چگونه دعای افطار علی(ع) عادت‌های روزمره را تقدیس می‌کند؟

این پژوهشگر قرآن و حدیث به بخش دیگری از دعای افطار امام علی(ع) اشاره و بیان می‌کند: در دعای افطار وقتی می‌گوییم «فَتَقَبَّلْهُ مِنَّا إِنَّکَ أَنْتَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» از خداوند می‌خواهیم عبادات و روزه‌های ما را با دل باز و مهربان بپذیرد. این درخواست نشان می‌دهد نمی‌خواهیم اعمال ما فقط از روی تکلیف انجام شود، بلکه می‌خواهیم خداوند با قلبی رحمانانه آن‌ها را بپذیرد و آن‌ها را به چیزی ارزشمند تبدیل کند. برای اینکه این مفهوم در زندگی روزمره تأثیرگذار باشد، باید هر کاری که انجام می‌دهیم، حتی کارهای کوچک و روزمره، با نیت خالص و برای خداوند باشد. وقتی از دل بخواهیم اعمال ما پذیرفته شوند، یعنی می‌خواهیم در هر قدم، در هر دعا و در هر برخورد، همیشه رضایت خدا را جلب کنیم. این یعنی انجام کارها با صداقت و بدون ریا و همیشه تلاش برای بهتر شدن و نزدیک‌تر شدن به خداوند. این مفهوم می‌تواند به زندگی روزمره هم سرایت کند. اگر در هر موفقیت و حتی در مواجهه با چالش‌ها، این حس را داشته باشیم که هر چیزی از خداوند است و از او بخواهیم اعمالمان را بپذیرد، این شکرگزاری و ارتباط عمیق‌تر با خداوند در تمام جنبه‌های زندگی ما اثرگذار خواهد بود.

اللهمّ... در لحظه افطار، کلید گنجینه بی‌کران خدا

وی ادامه می‌دهد: وقتی در دعای افطار از «اللهم» استفاده می‌کنیم، در واقع داریم به خداوند اشاره می‌کنیم که به تمامی نیازها و خواسته‌های ما آگاه است. علم خداوند بی‌پایان است و او از دل و درون ما، حتی از کوچک‌ترین افکار و آرزوهایمان نیز آگاه است. این علم، همراه با قدرت نامحدود او، به ما اطمینان می‌دهد هر دعایی که در دل داریم، هیچ‌چیز از دید خداوند پنهان نیست و او به درستی می‌داند چه زمانی و چگونه باید پاسخ دهد. خداوند نه تنها به تمامی جزئیات زندگی ما آگاه است، بلکه قدرتی بی‌نهایت برای برآورده کردن خواسته‌ها و حل مشکلات ما دارد. این قدرت الهی به ما یادآوری می‌کند در برابر خداوند هیچ چیزی غیرممکن نیست.

از ربّ النور العظیم تا کرسی رفیع

دکتر امیدوار در پایان با اشاره به دعای افطار پیامبر(ص) که در آن از «ربّ النور العظیم» و «وَ رَبَّ الْکرْسِی الرَّفِیعِ» یاد می‌شود، توضیح می‌دهد: واژه «ربّ» در زبان عربی به معنای پرورش‌دهنده و هدایتگر است. مصدر این واژه به فرایندی اشاره دارد که در آن چیزی از حالت ابتدایی و خام به کمال و تکامل رسانده شود. واژه «ربّ» در اینجا به معنای پروردگار و پرورش‌دهنده است؛ یعنی کسی که نه تنها خالق، بلکه کامل کننده، راهنمای زندگی و هدایتگر هر موجودی در هستی است. «ربّ النور العظیم» به این معناست که خداوند، پروردگار نوری است که همه‌چیز را روشن می‌کند و هیچ‌ چیز نمی‌تواند در برابر آن پنهان بماند. «رَبَّ الْکُرْسِی الرَّفِیعِ» نیز اشاره به پروردگاری دارد که صاحب عرش عظیم و سلطنتی بی‌پایان است؛ یعنی خداوندی که نه تنها صاحب قدرت است، بلکه همه‌چیز تحت نظر و اراده او است. وقتی انسان به این معنا توجه کند که خداوند، پروردگار، نگهدارنده‌ و تکامل‌بخش همه‌چیز است، در برابر او احساس کوچک بودن و در عین حال امنیت و آرامش می‌کند. چون می‌داند خداوند از همه چیز آگاه است و هیچ‌گاه او را تنها نمی‌گذارد و در هر لحظه قادر است به بهترین شکل حاجات او را برآورده کند. این آگاهی سبب تقویت ایمان و ارتباط معنوی با خداوند می‌شود و روزه‌دار با اطمینان خاطر دعا می‌کند خداوند عباداتش را بپذیرد.