دانش هواشناسی و داده‌های این علم به پیش‌بینی‌های سازمان هواشناسی یا به پیش‌بینی آب‌وهوا طی ۲۴ ساعت آینده ختم نمی‌شود و می‌تواند پدیده‌های خاص هواشناختی مانند توفان، بارش برف، باران و دیگر تغییرات آب‌وهوایی را که در برخی مواقع با پیامدها و خسارت‌هایی همراه هستند، پیش‌بینی و به تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی‌های بهتر و موثرتر در افزایش بهره وری در زندگی مردم یا کاهش خسارت‌های ناشی از شرایط جوی کمک کند و نقش مهمی در تنظیم زندگی عموم مردم و مدیریت کلان کشور در زمینه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی و سیاسی داشته باشد. از این‌رو، این تاثیرگزاری بر ضرورت توجه به این علم در کشورهای مختلف افزوده است و موجب گردیده مردم و مسئولان با کمک اطلاعاتی که از آن به دست می‌آید برنامه‌ریزی‌هایی در حوزه‌های مختلف داشته باشند که ایران نیز به دلیل شرایط خاص جوی و دارا بودن تنوع آب‌وهوایی، باید توجه خاصی به علم هواشناسی و پیش‌بینی‌های سازمان‌هواشناسی داشته باشد.
روز جهانی هواشناسی را بهانه‌ای برای گفت‌وگو با دکتر محمدتقی زمانیان، استاد هواشناسی و عضو انجمن علوم و فنون دریایی ایران قرار دادیم تا ارزیابی ایشان از بارش‌های سال جاری را بشنویم.
آقای دکتر بارش‌های سال ۱۴۰۳ را در مقایسه با سال گذشته آن چگونه ارزیابی می‌کنید و آیا وضعیت موجود خبر از افزایش میزان بارش‌ها طی سال‌های آینده می‌دهد؟ افزایش یا کاهش میزان بارش‌های سالانه به چه عواملی بستگی دارد؟
از آمار بارش‌های سال ۱۴۰۳ یا سال گذشته آن اطّلاعی ندارم که در مورد آن‌ها ازلحاظ کمّی، بخواهم مقایسه‌ای انجام دهم. اگر چه در صورت اطلاع دقیق از میزان بارش‌ها هم نمی‌توانیم با وضعیت موجود بارش‌ها، راجع به بارش سال‌های آینده اظهارنظر نماییم. پیش‌بینی‌های دقیق هواشناسی در محدوده‌ی۱۵ روز هستند. فراتر از پانزده روز، پیش‌بینی‌های هواشناسی دقیق نیست به‌ویژه وقتی‌که صحبت از پیش‌بینی‌های فصلی یا سالیانه می‌شود. کم‌وبیش؛ سخن‌هایی که در مورد وضع هوا برای ماه، فصل، یا سال‌هایی پس از زمان حال گفته می‌شود، برمبنای دانش هواشناسی نیستند بلکه پایه‌ی‌آن‌ها، به علم آمار بازمی‌گردد. در هواشناسی از بسیاری از علوم استفاده می‌شود و از علم آمار نیز، استفاده‌های زیادی در مورد داده‌های اتّفاق افتاده – که دیده‌بانی شده‌اند – می‌شود ولی نباید از علم آمار برای پیش‌بینی فرا سنج‌های هواشناختی استفاده شود، دلیل آن این است که هر دانشی شیوه‌ها و روش‌های ویژه‌ی خود را دارد که موضوعات آن دانش را باید، با همان شیوه‌ها یا روش‌های همان علم، بررسی نمود. به‌عنوان‌مثال نمی‌توان در مورد یک موضوع فیزیکی، از دانش روان‌شناسی، برای تحلیل آن موضوع بهره بُرد چراکه نتیجه، به اغلب احتمال نادرست است. تفاوت نگاه دانش هواشناسی با نگاه علم آمار در بسیاری از چیزهاست که در چهار موضوعِ نوع داده‌ها، کمیّت‌داده‌ها، هم‌بستگی و پیش‌بینی؛ این دو دانش نگرش‌ها و شیوه‌های کاملاً متفاوت و متمایزی با یکدیگر دارند. استفاده از روش‌های آماری برای پیش‌بینی هر فرا سنج هواشناختی؛ چون روشی هوا شناسانه نیست؛ اعتباری ندارد. پس در حال حاضر نمی‌توانیم راجع به وضعیت سال آینده یا سال‌های پیش رو، در خصوص وضع هوا، اظهار نظریه نماییم.
میزان بارش، نوع، شدت و مدت آن؛ برای هر منطقه و در هرزمانی بستگی به ویژگی‌های نظام جوّی‌ای دارد که به آن منطقه در آن زمان وارد می‌گردد و نیز ویژگی‌های آن منطقه نیز، تأثیرگزار در میزان بارش هستند.
فرا سنج‌های بسیار هواشناختی هستند که تعیین‌کننده ویژگی هر نظام جوّی می‌باشند. ازنظر کلی، توده‌هوایی که نظام جوّی موردنظر از آن برخاسته است و به شکل جزئی، در سطح زمین، باد شامل سمت و تندی، دما، رطوبت، آهنگ تغییرات فشار جو؛ ابرناکی شامل ارتفاع، ضخامت، گستردگی، نوع ابر، دلیل ناپایدار شدن ابر؛ آهنگ تغییرات فشار جوّ در راستای قائم، وضعیت جوّی ترازهای بالایی، نیم‌رخ‌های دما، رطوبت، باد، چگالی، و متغیّرهای دیگری که بر پایه این فرا سنج‌ها شکل می‌گیرند - مانند واگرایی و تاوایی که بر پایه‌ی حرکت هوا هستند - و می‌توانند در نابارشی یا بارش تأثیرگزار باشند؛ فرا سنج‌هایی هستند که برای هر نظام جوّی ویژه بوده و عملکرد آن نظام جوّی را تعیین می‌نمایند.
ویژگی‌های منطقه‌ای که نظام جوّی به آن وارد می‌گردد، ازجمله دما، رطوبت نسبی و وضعیت زمین‌شناختی - مانند کوهساری بودن، رو به باد بودن، پشت به باد بودن (بادپناه بودن)، ارتفاع - منطقه نیز تأثیرگزار در میزان و نوع بارشی است که در اثر گذر یک نظام جوّی به دست‌می‌آید.
بااین‌وجود، نه‌تنها میزان بارش و نوع آن، بلکه سایر فرا سنج‌های هواشناختی نیز، قابل پیش‌بینی یا به‌بیان‌دیگر، پیش‌بینی پذیر هستند.پس میزان بارش - که با دانستن آن می‌توان مقدار آن را با مقدارهای گذشته‌ی بارش مقایسه نمود - وابسته به نوع و ویژگی نظام جوّی است که به یک منطقه واردشده و با توجّه به ویژگی‌های آن منطقه عمل‌می‌نماید.
بر اساس شنیده‌ها و اخبار منتشرشده در فضای مجازی، از گذشته‌های دور تاکنون در ایران پس از هر۷ سال خشک‌سالی با یک دوره ۷ساله ترسالی مواجه بوده‌ایم و بارش‌های دو سال اخیر را به این موضوع نسبت می‌دهند، نظر شما در این خصوص چیست؟
درست است که در زمان پیام‌بر گرامی حضرت یوسف (ع)؛ هفت سال ترسالی، سپس هفت سال خشک‌سالی و پس‌ازآن دوباره ترسالی شروع‌شده است؛ ولی این‌یک رویّه کلی نیست و نمی‌توان گفت که حتماً پس از هفت سال خشک‌سالی؛ هفت سال ترسالی خواهیم داشت.
اضافه می‌نمایم که برخی، خشک‌سالی یا ترسالی را در مقایسه با میزان بارش متعارف هر منطقه – یعنی مقدار اقلیمی بارش برای آن منطقه که میانگین سی ساله بارش برای آن منطقه است – می‌سنجند. در این‌گونه مقایسه، اگر میزان بارش در سالی کم‌تر از این میزان باشد به آن خشک‌سالی و اگر بیش از آن باشد، به آن ترسالی می‌گویند.حتّی بعضی تنها بارش را، مستقل از نوع آن، مبنای خشک‌سالی یا ترسالی به حساب می‌آورند درحالی‌که اگر بارش باران باشد، ممکن است سیل شود و نه‌تنها ذخیره نگردد بلکه خسارت وارد آورد درحالی‌که اگر به‌صورت برف باشد، ماندگار بوده و به‌تدریج در طول بهار و تابستان آب‌شده و به‌خوبی مورداستفاده قرار می‌گیرد.
اگر بسیار ساده به خشک‌سالی نگاه کنیم، خشک‌سالی بر سه گونه خشک‌سالی هواشناختی یا خشک‌سالی هوا شناسانه، خشک‌سالی آب‌شناختی و خشک‌سالی کشاورزی تقسیم می‌گردد. گرچه در تمامی انواع خشک‌سالی، بارش یک فرا سنج لازم و تعیین‌کننده است، امّا کافی نیست زیرا در مورد خشک‌سالی نه‌تنها بارش، بلکه تعدادی دیگر از فرا سنج هواشناختی یا زمین‌شناختی، تعیین‌کننده هستند که در اعلام این‌گونه خشک‌سالی‌ها یا ترسالی‌ها، از آن‌ها در محاسبه غفلت شده و دقّت کار را پایین می‌آورد.
بارورسازی ابرها چقدر در افزایش میزان بارش‌ها تأثیرگزار است؟ آیا استفاده از این فنّاوری در همه کشورها ازجمله ایران کاربرد دارد؟ در صورت استفاده از این فنّاوری در ایران تاکنون چقدر از آن بهره‌مند شده‌ایم؟
ابرها از قطرک‌های بسیار ریز آب تشکیل گشته‌اند. اگر حدود ۱۰۰ هزار قطرک ابر یا بیش‌تر از این تعداد قطرک‌های ابر، با شیوه‌ای به یکدیگر بچسبند، قطره‌ی درشتی با وزن زیاد ایجاد می‌کنند که به‌سوی زمین سقوط می‌کند و اگر درزمانی که سقوط می‌کند، تمام آن تبخیر نشود، آن را به شکل باران روی زمین حس می‌کنیم. شیوه‌های چسبیدن قطرک‌های ابر به یکدیگر، متفاوت هستند. گاهی برق و رَعد (رعدوبرق) با ایجاد یک میدان الکتریسیته‌ی ساکن بسیار قدرتمند در درون‌ابر، میلیون‌ها قطرک ابر را به هم می‌چسباند که قطره‌های بسیار درشت باران پس از دیدن برق یا شنیدن صدای رعد، نتیجه‌ی آن است. زمانی مواد آب‌دوست می‌توانند همین عمل چسباندن قطرک‌ها ابر را انجام دهند. وقتی ابر با پشتیبانی باد از دامنه‌ی کوه بالا می‌رود، بالا و پایین رفتن بخش‌های مختلف ابر در این بالا رفتن از دامنه کوه، میدان الکتریسیته‌ی ساکن پدیدآورده و گاه وجود ذرات غبار یا گرده‌های گُل‌ها این کار را انجام داده و عامل بارش در بادپناه کوه می‌گردند. به شکل کلی چسباندن یا گردآوردن تعداد زیادی از قطرک‌های ابر با یکدیگر، می‌تواند با مادّه‌هایی چون نمک، مواد نهادی، باکتری‌ها و معمول‌تر از همه یخ خشک، یدید نقره یا ذرات معلّق (در هوا) از زمین، به‌وسیله هواپیما یا به‌وسیله موشک، به داخل ابر به‌منظور باروری ابرها فرستاده شود. اشتیاق و علاقه به باروری ابرها به خاطر فر گشتن یا توسعه طبیعی ابر است به‌گونه‌ای که افزایش یا باز توزیع بارش، سرکوب نمودن شکل‌گیری تگرگ، از بین بُردن مِه یا از بین بُردن برق و رعد، بخشی از این علاقه است که هرکدام از آن‌ها برای هدف‌های ویژه‌ای است.
البته فرستادن هرکدام از مواد یادشده‌ی بالا برای باروری ابرها، پی‌آمدهای ویژه خود را دارد که استفاده از برخی از این مواد، اثرهای منفی زیست‌محیطی نیز دارند. به‌علاوه این روش در داخل محدوده ویژه‌ای از وضع هوا و غالباً برای ابرهای پشته‌ای باران‌زا به شکل بهینه و البتّه با هزینه‌ی زیادی قابل‌اجراست و افزایش بارش آن می‌تواند بین ۵ تا ۱۵ درصد باشد که بستگی به نوع ابر، ویژگی نظام جوّی و شرایط منطقه و محیطی که روی آن باروری ابرها انجام‌شده است، دارد. به همین دلیل، کشورهای پیش‌رو در دانش هواشناسی که بیش از ۷۰ سال در این کار پیشینه داشته و از نیمه‌ی دوّم سده‌ی میلادی گذشته، در مورد این رشته پژوهش و اقدامات عملی فراوانی را انجام داده‌اند؛ از فن‌آوری باروری ابرها برای افزایش بارش استفاده نمی‌کنند. در پژوهشی که در مورد بارورسازی ابرها، حدود ۱۲ سال پیش در کشور انجام شد، روشن شد که علیرغم هزینه‌ی زیاد انجام‌شده، بازده قابل قبولی از تلاش‌های انجام‌شده، به دست نیامده است.
پیش‌بینی شما برای وضعیت آب‌وهوا و میزان بارش‌های سال جاری چیست؟
دانش امروز هواشناسی نمی‌تواند در مورد وضع آب‌وهوا و تغییرات فرا سنج‌های هواشناختی ازجمله بارش در سال جاری را از هم اکنون اظهار نظریه نماید. اگر امروز درجایی چنین کاری انجام شود، آن کار به‌جای آن‌که پیش‌بینی باشد، «پیش‌گویی» است.
نظر شما