میهن- نوروز خوانی از جمله آئین های قدیمی است که در روزهای پایانی سال و در برخی از مناطق البرز شمالی و جنوبی به‌صورت محدود مشاهده می شود.

هرچند امروزه نوروز خوانی گاه به‌صورت نمادین به نمایش در می‌آید؛ اما همچنان و به‌ویژه در روستاهای دور افتاده گیلان و مازندران، این آیین تقریبا با همان سبک و سیاق گذشته و در مواردی با تغییرات امروزی اجرا می‌شود. آیین نوروز خوانی استان گلستان نیز در سال ۱۳۹۶ خورشیدی در فهرست میراث ناملموس ایران به ثبت رسید.

مراسم نوروز خوانی در تمام نقاط کشور به‌طور معمول از نیمه دوم اسفندماه آغاز می‌شود؛ اما برخی مدت زمان اجرای آن را در مناطق مختلف، متفاوت تخمین می‌زنند. طی این روزها، نوروزخوانان دوره‌گرد در کوچه‌پس‌کوچه‌های شهر و روستا می‌گردند و با خواندن اشعاری آهنگین، فرا رسیدن نوروز و آغاز فصل بهار را مژده می‌دهند و از ساکنان هر دیار، مژدگانی دریافت می‌کنند.

نوروز خوانی در کدام شهرها اجرا می‌شود؟

نوروز خوانی بیش از هزار سال در مناطق مختلف ایران و به‌ویژه در استان‌های مازندران، گیلان، گلستان، سمنان، کردستان، البرز، آذربایجان، خراسان جنوبی و هرمزگان رواج داشت. امروزه این آیین سنتی،‌ متاسفانه رو به فراموشی رفته است و تنها در برخی از نواحی البرز شمالی و جنوبی و اغلب در روستاهای دور افتاده مازندران، گیلان، گلستان، منطقه کومش، الموت و طالقان اجرا می‌شود. در فرهنگ فولکلور آذربایجان نیز خنیاگرانی تحت عنوان «تکم چی» و «سایاچی» را پیام‌آوران نوروز می‌دانند.

با این حال، در سال‌های اخیر و به همت برخی از علاقه‌مندان به فرهنگ و هنر ایران‌زمین، در روزهای پایانی سال می‌توان شاهد احیای آیین نوروز خوانی به‌صورت نمادین و گاه در قالب جشنواره در گوشه و کنار کشور بود. از جمله این مناطق (علاوه بر گیلان و مازندران) می‌توان به همدان، قزوین، اردبیل، آذربایجان و شمیرانات تهران اشاره کرد.

زمان اجرای نوروز خوانی

مراسم نوروز خوانی گاه از ابتدای اسفند و اغلب در بسیاری از نقاط ایران از نیمه دوم اسفندماه آغاز می‌شود و در برخی مناطق (به‌ندرت) تا دهم فروردین ادامه پیدا می‌کند. شروع این آیین در مازندران از دهه دوم یا سوم اسفند است و معمولا در آغاز نوروز یا دهه اول سال نو خاتمه می‌یابد. در استان گلستان نیز نوروز خوانی را در نیمه‌های اسفند و قبل از حلول سال نو برگزار می‌کنند.

این مراسم در منطقه کومش (سمنان کنونی) از اوایل اسفندماه آغاز می‌شود و نوروزخوانان از روستاهایی چون وامرزان، جزن، مایان و حسن‌آباد دامغان به سوی شاهرود و روستاهای اطراف آن می‌آیند. این افراد در گروه‌های دو تا پنج نفره، سراسر منطقه کومش و به‌ویژه شاهرود را طی می‌کنند و با لهجه خاص خود، خبر از آمدن بهار می‌دهند.

در استان گیلان، معمولا هفته آخر اسفندماه را به این مراسم سنتی اختصاص می‌دادند. گفته می‌شود که شب هنگام و حدود یک هفته مانده به عید نوروز، چند نفر فانوس در دست می‌گرفتند و با کوبیدن دو چوب بر هم، به درب خانه‌های مردم می‌رفتند و از صاحبخانه برای اجرای نوروز خوانی اجازه می‌خواستند.

چنانچه صاحبخانه بیمار در خانه نداشت یا سوگوار عزیزی نبود، این اجازه صادر می‌شد و نوروزخوان نیز انعام خود را دریافت می‌کرد. سپس یک شاخه شمشاد به‌عنوان نماد سبزی و نیک‌بختی به صاحبخانه هدیه می‌داد. اگر وی در منزل حضور نداشت نیز شاخه شمشاد را بر یکی از ستون‌های ایوان خانه نصب می‌کردند و به درب خانه‌ای دیگر می‌رفتند.