خورشید پاورچین پاورچین به افق نزدیک می‌شود. نورش کم فروغ شده و به زردی می‌گراید و خبر از پایان روز دیگری می‌دهد. در آزادراه تهران قم، غروب خورشید با آن لکه درشت زرد، همیشه دیدنی است. خورشید که غروب می‌کند انگار دنیای پر شگفت دیگری آغاز می‌شود. جهان شب؛ دنیایی زیر سقف ستارگان، پر از شگفتی و پرسش. تا آسمان تاریک شود، در جاده خاکی «حوض سلطان» جاگیر شده‌ایم. همسفرها، دوربین‌ها و تلسکوپ‌هایشان را از ماشین پیاده می‌کنند و آماده می‌شوند تا عکاسی را شروع کنند؛ عکاسی از آسمان شب.
سر به هوا باشیم
شب اگر چه در نگاه اول همانند روز پر هیاهو و پر جنب‌وجوش نیست اما بستر آرامش و رخدادهایی در مقیاس کیهانی است که هر ذهن پرسشگری را مجذوب خود می‌کند. تلألو ستارگان در کنار تابش ملایم ماه همواره در طول تاریخ انسان را به تفکر و تعمق واداشته است.
پس از غروب خورشید و تاریک شدن هوا، کم‌کم سر و کله اهالی آسمان شب پیدا می‌شود. ستارگان چشمک‌زن و ماه که زینت‌بخش این جهان مرموز هستند، پدیدار می‌شوند و تا طلوع دوباره خورشید، آسمان شب را آذین می‌بخشند. اگر کمی سر به هوا شویم متوجه خواهیم شد در این دنیای به ظاهر آرام، شگفتی‌های بسیاری در حال رخ دادن هستند. بعضی از شب‌ها نیز آسمان شب میزبان رخدادهایی می‌شود که چشم هر بیننده‌ای را مبهوت و متحیر خود می‌کند. کافی است یک فلاسک نوشیدنی گرم و یک زیرانداز بردارید و دور از شهر و روشنایی‌های سرسام‌آورش، زیر سقف آسمان شب دراز بکشید. میهمانی ستارگان از همین لحظه آغاز می‌شود. آن‌ها چشمک‌زنان ورود شما را به دنیای خودشان تبریک می‌گویند.
در اردوهای رصدی هم کار با تماشای آسمان آغاز می‌شود. گروه‌ها معمولاً شب‌هایی را برای رصد انتخاب می‌کنند که ماه در آسمان نباشد. در این شب‌ها آسمان تاریک است و بهتر می‌شود آسمان شب را دید. کویرها، بهترین جغرافیا برای تماشای آسمان شب هستند. شب حوض سلطان هم یکی از تاریک‌ترین شب‌هاست. واقعیت آنکه آلودگی نوری همانند غولی در حال بلعیدن آسمان شب است و لذت دیدن زیبایی‌هایش را از مردم شهرها دریغ کرده است. علاقه‌مندان به رصد آسمان نیز برای انجام فعالیت‌های خود ناچارند صدها کیلومتر از شهرهای بزرگ فاصله بگیرند تا اثر آلودگی نوری را کاهش دهند.
کجا شروع کنیم؟
شناخت آسمان با چشم غیرمسلح یعنی با چشمان خود انسان، اولین گام برای شناخت زیبایی‌های آسمان شب است. در ابتدا اما بد نیست چند مفهوم را بهتر بشناسیم.
ستارگان: در طول یک شب، ستارگان بسیاری طلوع و غروب می‌کنند. خورشید تک ستاره منظومه شمسی نیز ستاره‌ای است شبیه ستارگانی که در طول شب می‌بینیم فقط چون به ما خیلی نزدیک‌تر از سایر ستارگان است نور و گرمای زیادی از آن دریافت می‌کنیم. در یک شب صاف و به دور از آلودگی نوری، می‌توان حدود 6هزار ستاره را با چشم شمرد. همه ستارگانی که رصد می‌کنیم متعلق به کهکشان راه شیری هستند. اگر کمی دقت به خرج دهید رنگ ستارگان هم مانند میزان درخشندگی آن‌ها از یکدیگر متفاوت است. برخی از ستارگان سفید رنگ، برخی آبی و برخی به نارنجی و قرمز متمایل می‌شوند. شاید شما هم این داستان را شنیده‌اید که برخی از ستارگان که ما می‌بینیم سال‌ها پیش مرده‌اند و نورشان هنوز به ما می‌رسد. آیا این داستان حقیقت دارد؟
ستاره‌های جوان‌تر آبی رنگ و ستاره‌های پیر نارنجی رنگ هستند. همان ستاره‌هایی که یا آخرین سال‌های عمر خود را سپری می‌کنند و یا سال‌ها پیش مرده‌اند و تنها نور آن‌هاست که به ما می‌رسد. ستاره ما خورشید نیز با رنگی متمایل به زرد در رده ستارگان میانسال قرارگرفته است. کدام‌یک از این ستارگان برای شما جذاب‌ترند؛ ستارگان تازه متولد شده و جوان و یا ستارگان پیر؟
نکته جالب توجه این است ستارگان به عنوان منابع نقطه‌ای نور در آسمان به حدی از ما دور هستند که رصد آن‌ها با قوی‌ترین تلسکوپ‌ها نیز کمتر جزئیاتی را از سطح آن‌ها برای ما نمایان می‌کند و با تلسکوپ نیز همانند آنچه با چشم می‌بینیم دیده می‌شوند.
پس چه چیزی را می‌توان در آسمان رصد کرد؟
صورت‌های فلکی
از آنجایی که موقعیت ستارگان نسبت به یکدیگر ثابت است آن‌ها را در گذشته ثوابت می‌نامیدند. همین ویژگی موجب شده انسان با ذهن خیال‌پرداز خود مجموعه‌ای از ستارگان را در قالب اشکالی تصور کند و صورت‌های فلکی را پدید آورد. بیشتر نام‌گذاری‌ها و اشکال تصور شده از صورت‌های فلکی از تمدن یونان باستان وام گرفته‌اند. هرچند سایر اقوام ستارگان را با توجه به عقاید و اسطوره‌های خود نام‌گذاری کرده‌اند اما ثبت دقیق صور فلکی یونانی و ترویج و تدریس آن‌ها در مکاتب یونانی موجب ماندگار شدن بیشتر صورت‌های فلکی یونانی شد. در حال حاضر استفاده از صورت‌های فلکی و نام‌گذاری‌های باستانی تنها روشی برای تقسیم‌بندی نواحی مختلف آسمان و تهیه نقشه‌های رصدی است. یادگیری و شناخت صورت‌های فلکی گام مهمی در راستای شناخت هرچه بیشتر آسمان شب است.
۸۸ صورت فلکی شناخته شده وجود دارد. ۵۵ صورت فلکی در نیمکره شمالی آسمان و ۳۳ صورت فلکی در نیمکره جنوبی واقع شده‌اند. اغلب نام‌ها و اشکال صورت‌های فلکی از دوران باستان وام گرفته شده‌اند و تعدادی از آن‌ها نیز در سال‌های اخیر توسط دانشمندان نام‌گذاری شده‌اند که آن‌ها را صورت‌های فلکی نوین می‌نامند و اغلب آن‌ها در نیمکره جنوبی قرار دارند.
شما نیز امتحان کنید. تجربه لذت‌بخشی است در عین حال که آرایش ستارگان را با نقشه‌های راهنما به خاطر می‌سپارید، داستان‌های افسانه‌ای را هم مرور کنید تا کم کم شما نیز مجموعه‌ای از ستارگان را شبیه همان شکلی تصور کنید که مردمان باستان دیده‌اند.
سیارات: پس از ماه، سیارات نزدیک‌ترین اجرام آسمانی به ما هستند و در حقیقت همه ما عضو یک خانواده‌ایم؛ خانواده منظومه شمسی. دنیای سیارات نیز بسیار هیجان‌انگیز است. از اسم آن‌ها یعنی سیاره که برگرفته از واژه «سیار» است مشخص است موقیعت ثابتی در آسمان ندارند. سیارات در زمینه آسمان جابه‌جا می‌شوند و بنابرین موقعیت آن‌ها را تنها در نقشه‌های آنلاین می‌توانید پیدا کنید. اکثر سیارات منظومه شمسی با چشم غیرمسلح قابل تشخیص هستند. زهره و عطارد را پیش از طلوع و یا غروب خورشید و در همان حوالی خورشید می‌توانید بیابید. برای رصد سایر سیارات نیز به بخشی از آسمان موسوم به دایره البروج مراجعه می‌کنید. قطب‌های یخی مریخ، کمربندهای جو مشتری و اقمار گالیله‌ای آن و حلقه‌های شگفت‌انگیز زحل قطعاً شما را به وجد می‌آورد.
شب به نیمه رسیده و گروه حسابی سرگرم مشاهده و عکاسی از آسمان است. حالا وقتش شده خودمان را به استراحتگاه برسانیم. جایی که برای استراحت درنظر گرفته شده، کاروانسرای «دیر گچین» است؛ بنایی قدیمی که پیشینه‌اش به روزگاران کهن می‌رسد. تا ماشین برسد و سوار شویم، باز هم محو آسمان شب می‌شویم.
کاروانسرای دیر گچین آن‌قدرها با حوض سلطان فاصله ندارد. دقایقی بعد دوباره وسایل را در حیاط کاروانسرا سر پا می‌کنیم. عکاسی از آسمان نیازمند نوردهی طولانی مدت است؛ برای همین هم باید دوربین‌های عکاسی ثابت باشند، درست مثل تلسکوپ‌ها. اعضای گروه دوباره آماده می‌شوند تا از آسمان عکاسی کنند؛ این بار در کنار بنایی تاریخی.
نقشه‌های آسمان
با تماشای آسمان از پشت ابزارهای رصدی، چه دوربین دوچشمی باشد و چه تلسکوپ، کم کم با دنیای اجرام غیرستاره‌ای آشنا می‌شوید. دنیای سحرآمیز کهکشان‌ها و سحابی‌ها و خوشه‌های ستاره‌ای. این اجرام برخلاف ستارگان جزو منابع غیرنقطه‌ای آسمان محسوب می‌شوند و استفاده از دوربین‌های دوچشمی و تلسکوپ‌ها جزئیاتی از آن‌ها را برای شما نمایان خواهد کرد. کمتر کسی را سراغ دارم که در شب‌های رصدی با دیدن کهکشان اندرومدا و یا سحابی جبار و خوشه هرکول به وجد نیامده باشد.
اولین فهرست اجرام غیرستاره‌ای را دانشمند فقید ایرانی عبدالرحمان صوفی رازی به ثبت رسانده است. رصدهای وی با چشم غیرمسلح و پیش از اختراع تلسکوپ انجام شده است. رازی اگرچه از ماهیت این اجرام اطلاعی نداشته است اما متوجه تفاوت ظاهری آن‌ها با سایر ستارگان شده و این اجرام را در کتاب خود ثبت کرد. در صورتی که شما نیز در آسمان تاریک و به دور از آلودگی نوری قرار بگیرید، می‌توانید تعدادی از آن‌ها را با چشم‌هایتان تشخیص دهید. معروف‌ترین فهرستی که امروزه منجمان آماتور از آن استفاده می‌کنند، لیست اجرام منجمی به نام شارل مسیه است که بالغ بر ۱۰۰جرم آسمانی در آن ثبت شده است.
در اینجاست که نقشه‌های آسمان را به دست می‌گیرید و در ابتدا محدوده یک صورت فلکی را شناسایی و سپس نقشه همان قسمت از آسمان را باز می‌کنید و قدم به قدم با پیمایش ستاره‌ای به جرم غیرستاره‌ای موردنظر خودتان می‌رسید.
سحابی‌ها دنیای تولد و مرگ ستارگان‌اند. سحابی‌ای نظیر سحابی جبار یکی از معروف‌ترین زایشگاه‌های ستاره‌ای است و سحابی‌هایی مثل اسکیمو و خرچنگ هم نمایشی با شکوه از مرگ ستارگان هستند.
با رصد اولین کهکشان به دنیایی خارج از کهکشان خودمان سفر کرده‌اید. رصد نوری که میلیاردها سال در راه بوده تا به ما رسیده است.
خورشید جولان می‌دهد
اذان گفته‌اند، اما کسی از اعضای گروه بنای استراحت کردن ندارد. آسمان همچنان تاریک است. آخرین فرصت‌ها برای تماشای آسمان شب دارد به پایان می‌رسد. تا ساعتی دیگر آسمان روشن می‌شود و با طلوع خورشید، همه ستاره‌ها در زمینه روشن آسمان محو می‌شوند. آسمان روز، محل جولان تنها ستاره منظومه شمسی، خورشید است.
خورشید را به عنوان نزدیک‌ترین ستاره به دنیای انسان‌ها می‌توان مورد مطالعه قرار داد. زمین در فاصله ۱۵۰ میلیون کیلومتری از خورشید واقع است که در مقیاس کیهانی، فاصله بسیار نزدیکی محسوب می‌شود و ۸ دقیقه و ۲۰ ثانیه طول می‌کشد تا نور آن به ما برسد. نور زیاد خوشید مانع رصد مستقیم این ستاره میانسال منظومه شمسی می‌شود و به همین دلیل منجمان با استفاده از فیلترهای مخصوص و یا تلسکوپ‌های موسوم به اچ-آلفا آن را رصد می‌کنند. رصد لکه‌های خورشیدی و زبانه‌های آتشی آن بسیار جذاب و هیجان انگیزاست، اما باید مراقب باشید هیچ‌گاه مستقیماً به خورشید نگاه نکنید. اشعه نور خورشید در کسری از ثانیه به چشم آسیب جدی وارد می‌کنند. پس چنانچه قصد رصد خورشید را دارید از یک منجم با سابقه کمک بگیرید.
خورشید گرفتگی هم یکی از نادرترین پدیده‌های رصدی است که در گذشته باعث ترس و دلهره مردم می‌شده است. چینی‌ها معتقد بودند اژدهایی خورشید را می‌بلعد و سایر اقوام نیز آن را نشانه‌ای شوم از پایان جهان می‌دانستند و سعی می‌کردند با انجام مراسم خاص و یا حتی قربانی کردن برای خدایان خود از این اتفاق جان سالم به در ببرند، غافل از اینکه تنها زمین و ماه و خورشید در یک راستا قرار گرفته‌اند و تمام آنچه رخ می‌دهد یک اتفاق ظاهری است. خورشید گرفتگی جدا از زیبایی‌هایی که دارد موقعیت بسیار مناسبی برای انجام بسیاری از پژوهش‌ها و مطالعات نظریه‌هایی است که دانشمندان ارائه می‌دهند.
خبرنگار: پانته‌آ نیکزاد
نظر شما