«سیاست همسایگی» که در دولت شهید رئیسی سرلوحه امور قرار گرفته بود، در دولت چهاردهم نیز با اولویت کاهش تنش‌های سیاسی و افزایش مراودات اقتصادی به جد مد نظر است. سفر پزشکیان به روسیه، مصر، تاجیکستان، قطر، ترکمنستان و دیروز هم جمهوری آذربایجان در همین زمینه قابل تحلیل است.
روابط تهران و باکو به عنوان دو کشور همسایه با تاریخ و فرهنگ مشترک همواره تحت تأثیر تحولات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی منطقه‌ای و بین‌المللی قرار داشته است. با وجود برخی اختلاف‌نظرها و چالش‌های دیپلماتیک به ویژه در سال‌های اخیر، دو کشور تلاش کرده‌اند روابط خود را در سطوح مختلف بهبود بخشند. سفر مسعود پزشکیان به باکو فرصتی را فراهم آورد تا دو کشور بتوانند درباره مسائل مهم و فوری منطقه‌ای و دوجانبه به گفت‌وگو بنشینند.

امضای هفت تفاهم‌نامه مشترک
رئیس‌جمهور دیروز صبح با استقبال یعقوب ایوبوف، معاون نخست وزیر جمهوری آذربایجان وارد فرودگاه بین‌المللی حیدر علی‌اف شهر باکو شد و سپس در کاخ زاگولبا مورد استقبال الهام علی‌اف قرار گرفت. مسعود پزشکیان سپس در نشست مطبوعاتی مشترک با همتای جمهوری آذربایجانی خود، تأکید کرد تهران بر تدوین برنامه راهبردی جامع و تعمیق همکاری‌های دوجانبه با باکو مصمم است. وی حضور هیئت ایرانی در باکو را نشانه عزم جدی دو کشور برای تحکیم پیوندها، دانست و ادامه داد: ایران و آذربایجان می‌توانند با همکاری و احترام متقابل به تمامیت سرزمینی و سلایق یکدیگر، صلح، آرامش و امنیت را در منطقه برقرار کنند. اگر کشورهای اسلامی و همسایگان منطقه دست در دست هم دهند، خواهند توانست الگویی موفق‌تر از آنچه امروز در اروپا می‌بینیم، ارائه کنند. رئیس جمهور با اشاره به ضرورت گسترش همکاری‌های زیرساختی و اقتصادی تصریح کرد: ما می‌توانیم شبکه‌های حمل ‌و نقل و مالی را به هم متصل کنیم، تجارت را توسعه دهیم، کریدورهای شرقی- غربی و شمالی- جنوبی را فعال‌تر کنیم و زمینه‌های مشترک برای سرمایه‌گذاری و تولید را فراهم آوریم.گفتنی است در جریان سفر رئیس جمهور به جمهوری آذربایجان، هفت تفاهم‌نامه همکاری مشترک در عرصه‌های رایزنی سیاسی، حمل و نقل، مبادلات فرهنگی، همکاری‌های بهداشتی، رسانه‌ای و سرمایه‌گذاری به امضای مقامات طرفین رسید. همایش تجاری با حضور رؤسای جمهور، دیدار با ایرانیان مقیم و دیدار با بازرگانان و استانداران مرزی از جمله دیگر برنامه‌های سفر یک روزه رئیس جمهور به همسایه شمال غربی بود.

فراز و نشیب‌ها در روابط طرفین
ایران و جمهوری آذربایجان در سال‌های اخیر روابط پر فراز و نشیبی داشته‌اند. با این حال سفر رئیس‌جمهور با نگاهی تازه به دیپلماسی منطقه‌ای، می‌تواند به معنای آغاز فصلی نو در گسترش مناسبات دو طرف تلقی شود.مسائل ترانزیتی، حمل و نقل، انرژی، مراودات سیاسی و اقتصادی و... از مهم‌ترین ارکان همکاری‌های دو کشور است، ضمن اینکه اهمیت منطقه قفقاز جنوبی نیز برای جمهوری اسلامی ایران بر کسی پوشیده نیست و همسایگان به این موضوع واقف هستند.
دکتر حمید حکیم، کارشناس مسائل اوراسیا در گفت‌وگو با قدس ضمن اشاره به این نکات، در ارزیابی سفر پزشکیان به باکو معتقد است: در حلقه نخست منظومه امنیتی، اقتصادی و سیاسی هر کشوری، همسایگان آن نقش حیاتی دارند و برای ایران نیز این موضوع صدق می‌کند. برای ایران به ویژه کشوری مانند جمهوری آذربایجان به دلیل زمینه‌های فرهنگی و تاریخی مشترک بیشتر است؛ چرا که تا دو قرن پیش، این کشور جزئی از خاک ایران بوده است.
وی اما در خصوص اهمیت دیدارها و اقدام‌های صورت گرفته در طول سفر یک روزه پزشکیان به باکو با اشاره به فراز و نشیب‌ها در مناسبات طرفین افزود: این اقدام نمی‌تواند به ‌تنهایی تعیین‌کننده باشد؛ چراکه رفتار طرف مقابل هم تعیین‌کننده است. ایران خواهان روابطی مبتنی بر همسایگی و منافع دوطرفه است. تهران باید در سیاست‌های خود نسبت به باکو رویکردی ترکیبی اتخاذ کند؛ از یک سو بر منافع خود قاطعانه تأکید داشته باشد و از سوی دیگر در راستای تقویت همکاری‌ها و تعاملات با همسایگان شمال‌ غربی خود گام بردارد. وی در ادامه به موضوع نفوذ روزافزون رژیم صهیونیستی در قفقاز و اثرات آن بر روابط ایران و جمهوری آذربایجان پرداخت و گفت: این اتفاق از چشم تهران پنهان نیست. باکو به جای تکیه بر تعاملات بیشتر با همسایگان، بیشتر به سمت بازیگران ناهمگون خارج از همسایگان خود رفته است. باکو باید در سیاست‌های خود بازنگری داشته باشد و سفرهایی مانند حضور رئیس جمهور در باکو می‌تواند به تغییر نگرش راهبران این کشور کمک کند.

اهمیت گذر از آزمون و خطاها در روابط سیاسی
دکتر هیراد مخیری دیگر کارشناس مسائل قفقاز هم با اشاره به روابط پیچیده و پرچالش ایران و جمهوری آذربایجان در سه دهه اخیر گفت: هر گاه در گذشته دو دولت تهران و باکو خواستند روابط پایداری برقرار کنند، بلافاصله پلن‌های جدیدی برای خنثی‌سازی این روابط حسنه ایجاد شد. این رقابت‌ها موجب شده روابط دو کشور به سمت ابهام و پیچیدگی پیش برود.
وی به اهمیت سفر رئیس‌جمهور به باکو پرداخت و افزود: در این دوران مهم، در شرایط رقابت‌های جهانی و تحولات بین‌المللی، روابط ایران و آذربایجان که به لحاظ مذهبی و فرهنگی دارای نزدیکی زیادی هستند، بیش از پیش اهمیت پیدا می‌کند. با توجه به آزمون و خطاهای روابط سیاسی دو کشور در گذشته، اکنون زمان آن رسیده که طرفین روابط خود را بازبینی کرده و به سمت همکاری‌های چندجانبه حرکت کنند. این سفر می‌تواند نقطه عطفی برای روابط نوین دو کشور باشد که در قالب آن منافع مشترک اقتصادی و تجاری دو کشور گره خورده و منافع ملی هر دو طرف را تقویت می‌کند. مخیری اظهار کرد: اگر تهران و باکو بتوانند روی سیاست‌های برنامه‌ریزی جدید خود در زمینه گره خوردن منافع تجاری تمرکز کنند، این امر نه تنها به ارتقای امنیت ملی دو کشور منجر خواهد شد، بلکه می‌تواند عامل مهمی برای تضمین امنیت جغرافیایی و ژئوپلیتیک منطقه قفقاز جنوبی باشد.
این کارشناس مسائل قفقاز تصریح کرد: تهران و باکو به دلیل موقعیت مرزی و جغرافیایی ناگزیر از همکاری هستند. بر این اساس ایران و آذربایجان باید با نگاه واقع‌گرایانه به روابط نوین خود بپردازند و در نشست‌های دوجانبه و چندجانبه آینده، به خنثی‌سازی سیگنال‌های تضادساز از طرف غرب و رقیبان منطقه‌ای مانند ترکیه و عربستان سعودی توجه ویژه‌ای داشته باشند. وی در پایان اظهار کرد: کشورها بر اساس ارتقای منافعشان سیاست‌ خود را ترسیم می‌کنند. عدم روابط حسنه ایران و جمهوری آذربایجان موجب شده باکو برای ارتقای منافع خود به سمت رقیبان غربی به ویژه رژیم صهیونیستی برود. اگر تضادها برطرف شود، ایران می‌تواند فرصتی برای تعاملات و همکاری‌های امنیتی به‌منظور حفظ امنیت جمهوری آذربایجان و منطقه قفقاز جنوبی ایجاد کند.
در نهایت اینکه سفر دکتر مسعود پزشکیان به جمهوری آذربایجان در شرایطی انجام شد که دولت چهاردهم با نگاهی تازه به دیپلماسی منطقه‌ای، در حال ترسیم خطوط نوینی از تعاملات همسایگی است؛ خطوطی مبتنی بر نیازهای ژئوپلیتیکی عصر جدید، واقع‌بینی علمی و شناخت دقیق از ظرفیت‌های انسانی و فرهنگی منطقه. این سفر حامل پیام‌های روشنی است: ایران اهل تعامل و مذاکره با همسایگان است و تهران قصد دارد نقشی فعال در پروژه‌های منطقه‌ای مانند کریدور شمال- جنوب ایفا کند. ای��ان همچنین به دنبال فعال کردن راهگذر «ارس» میان جمهوری آذربایجان و نخجوان و به محاق بردن ایده موهوم کریدور زنگزور و تأکید بر ایده گروه ۳+۳ (ایران، روسیه، ترکیه، ارمنستان، جمهوری آذربایجان و گرجستان) برای مدیریت تحولات در قفقاز جنوبی است.از منظر اقتصادی نیز این سفر می‌تواند فصلی تازه در مناسبات ایران و آذربایجان بگشاید. حجم مبادلات تجاری دو کشور هنوز فاصله زیادی با ظرفیت‌های واقعی دارد و حوزه‌های نفت و گاز، حمل ‌و نقل ریلی، انرژی‌های نوین، کشاورزی، تبادل برق و گردشگری از جمله زمینه‌هایی هستند که می‌توانند محور همکاری‌های جدید قرار گیرند. در بُعد نرم دیپلماسی نیز این سفر اهمیت ویژه‌ای دارد و گامی مهم در راستای اعتمادسازی میان دو ملت و افکار عمومی است.

خبرنگار: سیدحسین حسینی