در حالی که برخی مترجمان از ابزارهای هوش مصنوعی برای کارشان استفاده میکنند اما ورود ناشران به عرصه ترجمه با هوش مصنوعی با تردیدهایی روبهرو است؛ از آینده مبهم مترجمان گرفته تا ترجمههای ماشینی. با این حال نشر هرمس جزو نخستین ناشران ایرانی است که به این حوزه وارد شده و در بهار امسال از ۱۰عنوان کتاب ترجمه با هوش مصنوعی در زمینههای فلسفه، روانشناسی و علم رونمایی کرده است. در این ترجمهها، مترجمان در مقام کاربر و ناظر از ابزارهای هوش مصنوعی استفاده کردند و ترجمهها در سه مرحله بازبینی و ویرایش شدند، ولی نام مترجم، هوش مصنوعی است. به گفته مدیر این انتشاراتی، این تجربه جدید برای این بوده که ترجمههای هوش مصنوعی به دلیل فقر پیکره زبان فارسی در این فضا، شکل ماشینی داشته و برای اینکه این پیکره تقویت شود باید به این حوزه ورود یافت و دادههای بیشتری را به آن داد وگرنه نمیتوان انتظار ترجمهای غیرماشینی از این ابزار داشت. ابزاری که محکوم به استفاده از آن هستیم اما آیا ترجمه با هوش مصنوعی، حرفه مترجمی را تهدید میکند یا با تغییر ماهیت این حرفه، مترجم را در جایگاه ناظر ترجمه قرار میدهد. درباره جزئیات بیشتر این اتفاق با مرتضی کاردر، مدیر نشر هرمس گفتوگو کردیم که مشروح آن را میخوانید.
دلیل اینکه برای ترجمه برخی از آثار، سراغ هوش مصنوعی رفتید و به عنوان مترجم اثر از این ابزار استفاده کردید، چه بود؟
هوش مصنوعی در حال فراگیری بود و ما تصمیم گرفتیم پیش از اینکه به نقطهای برسیم که ندانیم با پدیدههای جدید چه کنیم، به این حوزه ورود پیدا کنیم و ببینیم قابلیتهای هوش مصنوعی برای ترجمه به زبان فارسی چقدر است و چه کتابهایی را میتوان با هوش مصنوعی ترجمه کرد. بنابراین مجموعه کتابهایی با عنوان «لبه دانش» در حوزه عمومی علم را انتخاب کردیم؛ کتابهایی که پس از سال ۲۰۲۲ وارد بازار نشر جهانی شدهاند و کتابهای روزآمدی هستند. این کتابها را برای ترجمه به هوش مصنوعی سپردیم با این توضیح که کاربران این کار خودشان مترجم بودند و میدانستند باید چه خروجی از هوش مصنوعی بگیرند یعنی پاراگراف به پاراگراف، میزان دقت هوش مصنوعی را بررسی میکردند. پس از آن ویراستارانی، متنهای خروجی هوش مصنوعی را دیدند و با متن اصلی مقابله کردند. ضمن اینکه کل مجموعه هم سرویراستاری داشت که او هم متنها را میدید. البته پیش از اینها، مترجمهایی که از هوش مصنوعی خروجی گرفته بودند همان موقع متن را بازبینی میکردند یعنی سه مرحله نظارت بر ترجمههای هوش مصنوعی انجام شد. میزان تغییرات در خروجی ترجمههای هوش مصنوعی در ۱۰کتاب این مجموعه بیش از ۵۰ درصد بود.
پس چرا نام مترجم، هوش مصنوعی نوشته شده است و اسامی مترجمان به عنوان دستیاران ترجمه؟
چون میدانستیم این اتفاق، دیر یا زود میافتد و ما باید به سراغش برویم و شاید کمی کار متهورانهای بود. ضمن اینکه مترجمان هم بزرگواری و فداکاری کردند که اسمشان روی جلد کتابها نیاید و فقط اسم سرویراستار مجموعه روی جلد آمد. ما از این منظر سراغ ترجمه هوش مصنوعی رفتیم که ببینیم به چه تجربه و چه محصولی منتج میشود. ضمناً پیش از اینکه پیکره زبان فارسی با ترجمههای بد در هوش مصنوعی خراب شود، فرایند ویرایش در تعامل با هوش مصنوعی انجام شود یعنی متنهای اصلاح شده را دوباره به هوش مصنوعی دادیم و گفتیم میتوانستی این بخش را این طور ترجمه کنی و ما این طور ترجمه کردیم تا این اطلاعات در حافظه هوش مصنوعی ذخیره شود چون از این حافظه استفاده میشود و پیکره زبان فارسی در حافظه هوش مصنوعی پیش از اینکه با ترجمههای بد خراب شود، قدری فربهتر و تنومندتر میشود. امیدوارم این فرایند را ادامه دهیم چون تاکنون بازخورد مخاطبان خوب بوده است. اینکه نشری مثل هرمس سراغ این حوزه رفته، یعنی حتماً استانداردهایی را رعایت میکند. امیدوارم بتوانیم این مسیر را ادامه دهیم و فکر میکنم این کار که ریسک و هزینههای زیادی برای ناشران دارد در درازمدت به پیکره زبان فارسی در فضای هوش مصنوعی کمک میکند.
اما تصور عمومی این است که ترجمه هوش مصنوعی، هزینهها را کمتر میکند؟
اگر قرار باشد متنی را به هوش مصنوعی بدهید و هر آنچه او تحویل میدهد را چاپ کنید، این کار عملاً هزینهها را کم میکند ولی به طور طبیعی وقتی مترجمی انتخاب میشود، متن را به او میدهیم و ویراستار و نمونهخوان آن متن را میبیند و این فرایند متعارف ترجمه است، ولی کاری که ما در ترجمه هوش مصنوعی انجام میدهیم یعنی تعداد مراحل ویرایش، بازبینی و مقابله دو متن، بیشتر از متنهایی بوده که به روال معمول ترجمه میشود و این موضوع، هزینهها را بیشتر میکند. به نظرم این دقت و مته به خشخاش گذاشتن، الان لازم است تا به متنهای بهتری برسیم. ضمن اینکه حساسیتهای مخاطبان هم زیاد است به ویژه مخاطبان نشر هرمس چون توقع دارند این ترجمهها بدون غلط باشد و برای کارشناسان این حوزه هم مانند نمونههای آزمایشگاهی است که ببینند هوش مصنوعی چه قابلیتهایی دارد برای همین هزینههایمان بیشتر است؛ شاید بیش از دو برابر فرایند معمولی ترجمه. اما اینکه آیا در آینده این هزینهها کمتر میشود، امیدواریم که کمتر شود.
این پروژه بیش از اینکه به قابلیتهای هوش مصنوعی در ترجمه بها بدهد به گسترش اطلاعات درست زبان فارسی در این جهان نو کمک میکند؟
هوش مصنوعی هم مثل فضای وب است که در آغاز راه، میزان دادهها و اطلاعات نادرست در آن زیاد بود تا زمانی که تعداد کاربران بیشتری وارد این عرصه شدند و منابع مرجع مورد استناد بیشتر شد به طوری که اکنون مسائل قابل استناد در این فضا بسیار زیاد است. ورود دادههای درست فارسی به فضای هوش مصنوعی در وهله نخست یک وظیفه ملی و سپس یک وظیفه همگانی است و باید نهادهای تأثیرگذار و متولی در این حوزه مثل فرهنگستان زبان و ادب فارسی و فرهنگستان علوم، وزارت علوم و وزارت ارشاد برای آن برنامهریزی کنند؛ نمیدانم چنین برنامهریزیهایی داشتهاند یا نه. انبوهی از اصطلاحات داریم که تحت تأثیر ترجمههای بد و نادرست وارد زبان فارسی شدهاند و متأسفانه بسیار مورد استفاده قرار میگیرند چون از ابتدا مراقبت از زبان انجام نشده است. الان هم سرعت و فراگیری انتشار این اطلاعات نادرست به دلیل توسعه شبکههای ارتباطی بیشتر شده است. به نظرم کسانی که دغدغه زبان فارسی دارند بایستی متوجه این باشند و امیدوارم بخشها و نهادهای دیگر هم به سراغ هوش مصنوعی بروند و پیکره زبان فارسی را با دادههای درست تقویت کنند.
یعنی ذهنیت منفی که از هوش مصنوعی وجود دارد از عدم شناخت این فضا ناشی میشود؟
بله، مثل هر پدیده تازه دیگری. نحوه مواجهه ایرانیها را با پدیدههای تازه ببینید؛ معمولاً این مواجهه اولیه، منفی است ولی کمکم فراگیر میشود و بسیاری به سراغ آن میروند از ماهواره، وب و شبکههای اجتماعی گرفته تا هوش مصنوعی.
ما هم از این جهت به سراغ ترجمه هوش مصنوعی رفتیم تا پیش از ورود کسانی که ترجمههای عمومیتر دارند و میزان حساسیتها و دغدغههایشان روی حوزه زبان زیاد نیست، مجموعههایی با دقت و حساسیت بیشتر سراغ این فضا بروند و سعی کنیم درباره ترویج زبان فارسی بهتر عمل کنیم.
آینده مترجمان چه خواهد شد؟
آینده مترجمان یک بحث جدی است و میدانم بسیاری از مترجمان نگرانی شغلی دارند. به نظرم مترجمان خلاق و کسانی که به زبان فارسی اهمیت زیادی میدهند، کسانی نیستند که هوش مصنوعی کارشان را تحت تأثیر قرار دهد چون خلاقیت انسانی برتر از هوش ماشینی است و هوش انسانی بر هوش ماشینی غلبه دارد پس هوش مصنوعی نمیتواند جایگزین مترجمان زبانآور و ماهر شود ولی مترجمانی که ترجمههایشان تفاوتی با خروجی ماشینی ندارد شاید از عرصه کنار بروند و به ناظران ترجمه تبدیل شوند.
چرا در قدم نخست سراغ ترجمه کتابهای عمومی رفتید؟
ما کتابهای عمومی در حوزه علم را از چند ناشر خارجی انتخاب کردیم و برنامه ما برای ادامه مسیر این است که کارمان را در حوزههای عمومی علم و توسعه فردی ادامه دهیم تا ببینیم به چه نتیجهای میرسیم.
فکر میکنید هوش مصنوعی به حوزه ترجمههای ادبی هم ورود پیدا کند؟
فعلاً نه چون این توانایی را در برگردان آثار ادبی به زبان فارسی ندارد. ضمن اینکه هنوز هوش مصنوعی به آن میزان از خلاقیت نرسیده که بتواند متون ادبی را ترجمه کند؛ شاید در سالهای آینده، مرزهای خلاقیتش را توسعه دهد ولی ادبیات فراتر از اینهاست. امیدوارم ناشران دیگر به ویژه ناشران جدی امروز ایران به سراغ هوش مصنوعی بروند و دستکم از آن به عنوان یک ابزار استفاده کنند تا پیکره زبان فارسی در هوش مصنوعی تقویت شود چون جهان هوش مصنوعی، جهان بیانتهایی است و کار یک نشر و چند مترجم نیست بلکه باید همه به سراغ آن بروند. نهادهای متولی فرهنگی هم بایستی در سازوکار مشخص و روشنی از این اتفاق حمایت کنند تا مجموعه این اتفاقها به نفع زبان فارسی تمام شود؛ چرا که حفاظت از زبان فارسی در زمین جدید هوش مصنوعی بسیار مهم است.
نظر شما