خوشنویسی و خوش خط بودن نیز ازجمله هنرهایی است که سابقه طولانی در مکاتبات انسان‌ها دارد.
با توجه به این موضوع، پرسش این است در کنار حضور سایر اقشار مختلف از افراد جامعه مانند روحانیون، سخنرانان و طلاب، قاریان و حفاظ قرآن، خدمه حرم‌مطهر، معماران و هنرمندان و... در آستان‌مبارک امام هشتم(ع)، سابقه حضور خوشنویسان دربارگاه مقدس حضرت ثامن‌الحجج(ع) و تشکیلات آستان قدس رضوی چگونه است و به چه دوره‌ای بازمی‌گردد؟بی‌بی طاهره گمرانیان، کارشناس ارزشیابی اسناد و پیش‌آرشیو مرکز اسناد آستان قدس رضوی در گفت‌وگو با خبرنگار روزنامه قدس و در پاسخ به این پرسش، مطالب جالبی درباره حضور خوشنویسان دربارگاه منور امام رضا(ع) با جست‌وجو میان اسناد قدیمی مربوط به تشکیلات آستان قدس رضوی بیان کرد که خواندن آن خالی از لطف نیست. وی کارشناس تاریخ بوده و 18 سال سابقه خدمت در سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی دارد.

نیم‌نگاهی به حضور «خوشنویسان» در حرم مطهر رضوی

هنر خوشنویسی از مهم‌ترین هنرهای جهان اسلام و یکی از ارکان اصلی هنرهای سنتی است که در مکان‌های مقدس ازجمله بارگاه مطهر امام رضا(ع) و معماری اسلامی این آستان مبارک، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده و طی قرون متمادی، این هنر اصیل در آثار هنرمندان ایرانی مورد استفاده قرار گرفته است.
حرم مطهر امام هشتم(ع) به عنوان گنجینه‌ای از فاخرترین هنرهای خوشنویسی، نشان‌دهنده پیوند ناگسستنی میان هنر و مذهب است. این هنر زیبا و متعالی که به همت هنرمندان در کتیبه‌های حرم مطهر ثامن‌الحجج(ع) با خطاطی‌های زیبا تبلور پیدا کرده، چشم هر زائری را می‌نوازد و لذت زیارت را برای آنان دوچندان می‌کند. این موارد حاصل هنر هنرمندانی مانند «علیرضا عباسی»، «محمد امامی» و... است که آثار آن‌ها در جای جای حرم مطهر رضوی باقی مانده است.
از جهت دیگر، ارتباط میان هنر خوشنویسی با مجموعه حرم مطهر امام رضا(ع) تنها محدود به کتیبه‌های حرم مطهر نیست، بلکه وجود کتاب‌ها و ضرورت نگارش اسناد مکتوب، حضور خوشنویسانی را در مجموعه این بارگاه مقدس و مبارک ضروری کرده است.
در این میان با نیم‌نگاهی به برخی از اسنادی که از دوره‌های گذشته در مرکز اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود به اسامی تعدادی از این خوشنویسان در سطح شهر مقدس مشهد و حرم مطهر حضرت ثامن‌الحجج(ع) برمی‌خوریم.
خوشنویسانی که شاید تا امروز گمنام باقی مانده‌اند. تعدادی از این افراد خادمان حرم مطهر امام رئوف(ع) بودند که به منظور خدمت به ساحت مقدس امام هشتم(ع) و زائران این بارگاه ملکوتی، در سلک خدمتگزاران آن امام درآمده‌اند، اما شغل اصلی آن‌ها خوشنویسی بوده و به دلیل اعتبار و جایگاه این هنر همواره در میان اسناد، این افراد به عنوان «خوشنویس» مطرح بوده‌اند. از جمله این هنرمندان خوشنویس می‌توان به «میرمحمدرضا خوشنویس» خادم کشیک دوم، «سیدجمال‌الدین موسوی» خادم کشیک دوم، «شیخ حسن» خادم کشیک پنجم، «ملا علی» خادم کشیک دوم و... اشاره کرد.
همچنین تعدای از این هنرمندان مانند «میرزا محمد هادی بن ملا بابا شریف حسینی» علاوه بر هنر خوشنویسی، مُذهِّب (تذهیب‌کار) نیز بوده‌اند. البته مشخص نیست از تجربه و هنر این افراد در امر خوشنویسی در حرم مطهر رضوی تا چه حد و اندازه‌ای بهره گرفته می‌شده است.

حرم مطهر رضوی و نخستین حضور خوشنویسان از 172 سال پیش

اما بررسی‌ها نشان می‌دهد تا پیش از دوره قاجار، خوشنویسان در مجموعه حرم مطهر امام رئوف(ع) به‌طور رسمی حضور نداشته‌اند. براساس اسناد به‌جا مانده از آن دوران، حضور خوشنویسان برای نخستین بار در میان کارکنان حرم مطهر رضوی، مربوط به دوره قاجاریه و حدود سال 1274ه.ق یعنی 172 سال پیش است.
در برخی از اسناد موجود در آستان قدس، اشاره به اسامی «خوشنویس‌باشی» و همچنین «خوشنویس آستانه» که مانند سایر کارکنان آستان مقدس رضوی حقوق دریافت می‌کردند، نشان از استفاده تشکیلات آستان قدس از هنر خوشنویسی و حضور خوشنویسان در مجموعه حرم مطهر امام هشتم(ع) دارد. بیشتر این اسناد مربوط به پرداخت حقوق به خوشنویسان آستان قدس است. در یکی از این اسناد که مربوط به سال 1310 هجری قمری و دوره قاجار بوده، چنین آمده است:
«... از بابت مواجب شهریه اقل السادات، «میرزا آقا»، خوشنویس‌باشی آستان قدس، مقدار دو تومان نقد و مقدار سی من نان، پرداخت شد...».
البته شرح وظایف و خدمات این افراد به‌طور دقیق مشخص نیست، اما در بیشتر اسناد، نام «خوشنویسان رسمی آستان قدس» را ذیل نام کارکنان کتابخانه این آستان مبارک و با عنوان «مُصحّح» می‌بینیم. عمده وظایف مصححان شامل «تصحیح و مقابله کتاب‌ها»، «کسرنویسی و نوشتن برخی اسناد و مکاتبات اداری» و... بوده است. در امر تصحیح متون نیز خوشنویسان موظف بودند پس از مقابله نسخه‌های خطی، غلط‌های املایی و یا جا افتادگی کتاب‌ها را اصلاح کنند. دومین وظیفه این افراد «کسرنویسی» قرآن‌ها بوده و درواقع خوشنویس یا مصحح، آن قسمت از آیات قرآن را که در نُسخ دستنویس محذوف یا مخدوش بوده، اصلاح و تکمیل می‌کرده است.
سومین وظیفه این مصححان «نوشتن اسناد و گاهی وقف‌نامه‌ها» بوده است. این امر شامل نوشتن متن وقف‌نامه‌های مستقل و همچنین وقف‌نامه ظَهر (قسمت پشت کاغذ) کتاب‌ها می‌شده است.
در مورد وقف‌نامه ظهر کتاب‌ها، ظاهراً این کار را گاهی اوقات خوشنویسان انجام می‌داده‌اند. اسنادی به خط این خوشنویسان در بازنویسی برخی مکاتبات قدیمی به جا مانده که یادگاری از هنر این افراد است. برای نمونه، بازنویسی «حکم عبیدالله خان اُزبک» جهت اعطای تخفیف مالیات و عوارض دیوانی به جمعی از سادات، مربوط به سال 932 هجری قمری، از این موارد است. این سند که در اواخر دوره قاجار و توسط «حاجی میرزا ابوالقاسم» خوشنویس‌باشی آستانه مبارکه به خط تعلیق بازنویسی شده، نمونه جالب توجهی از خط این خوشنویس هنرمند است. در بخشی از این سند درخصوص نگارش متن سند مزبور توسط خوشنویس‌باشی آستان مبارک رضوی، چنین آمده است:
«... جناب مستطاب وحید الدهر، فرید العصر، حاج میرزا ابوالقاسم، خوشنویس‌باشی آستانه متبرکه رضویه(ع) و مصحح کتابخانه مبارکه به همان خط عینا نقل نموده...».
همچنین گاهی نوشتن کتیبه‌های حرم مطهر امام هشتم(ع) نیز بر عهده این افراد بوده است. در دوره معاصر، یکی از خوشنویسان و کتیبه‌نویسان شهیر آستان قدس، شخصی به نام «محمد حسن بیوکی» مشهور به «رضوان» بوده است. وی که از پرکارترین هنرمندان معاصر آستان قدس رضوی به حساب می‌آید، در زمینه خوشنویسی و طراحی نقوش سنتی تذهیب و معرق‌کاری نیز فعالیت می‌کرده است.