در این همایش، حجتالاسلام دکتر مجتبی عبدخدایی، دانشیار گروه روابط بینالملل دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی تهران، به تبیین «الگوی حکمرانی سیاست خارجی آیتالله خامنهای» پرداخت و ابعاد مختلف آن را تشریح کرد.
اهمیت سیاست خارجی
حجتالاسلام عبدخدایی در ابتدای سخنان خود با بیان اینکه الگوی حکمرانی به دنبال آشکار کردن سازوکار تصمیمسازی و منطق رفتار در میدان واقعی است، گفت: هرچند سیاست خارجی به دلیل تخصصی بودن، در گذشته بیشتر در اختیار متخصصان بود و عموم مردم کمتر آن را در زندگی روزمرۀ خود احساس میکردند، اما در دهۀ اخیر این عرصه به مسئلهای ملموس برای مردم بدل شده و اثر آن در سرنوشت و امور روزمره نمایانتر شده است.
عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی، بخش دیگری از سخنان خود را به «بعد ادراکی رهبران» اختصاص داد و خاطرنشان کرد: باورها، امدادهای غیبی، اصول بنیادین و نگاه علی و معلولی رهبران به وقایع، نقشی کلیدی در تصمیمات سیاست خارجی ایفا میکند.
وی تصریح کرد: پرسشهایی همچون اینکه آیا نظام جهانی بر پایه تعارض یا همکاری است، تحقق آرمانهای سیاسی تا چه اندازه ممکن است و آیا آیندۀ سیاسی قابل پیشبینی است، در این حوزه مطرح میشود.
شرایط تاریخی دوران رهبری آیتالله خامنهای
دکتر عبدخدایی با مروری بر شرایط تاریخی زمان رهبری آیتالله خامنهای، اظهار داشت: ایشان در مقطعی به رهبری رسیدند که جهان در حال گذار از نظم دو قطبی به وضعیت تکقطبی بود. وی اضافه کرد: فروپاشی شوروی، خیزش اسلامگرایی و تغییر موازنۀ قدرت جهانی در این دوره، اهمیت بسیاری دارد؛ زیرا در این وضعیت، قدرتهایی که مخالف نظم جدید باشند، به لحاظ امنیتی با تهدیدهای جدی مواجه میشوند.
دکتر عبدخدایی افزود: در همین دوره، نظم غربی به نظم پساغربی تغییر کرد و بازیگرانی مانند چین و هند وارد معادلات بینالمللی شدند و معادلات قدرت از انحصار غرب خارج شد. این تغییرات در عرصۀ بینالمللی تأثیرات جدی داشت. این امور بر سیاست خارجۀ ما نیز تأثیرگذار بود؛ گذشته از اینکه ما در درون نیز با یک وضعیتی خاصی روبرو بودیم؛ مقولاتی که در فهم سیاست خارجی تاثیرگذار است هنوز نتوانسته بود معانی واقعی خود را پیدا کند، گرچه یک فهم اجمالی وجود داشت اما فهمی که بتواند روند سیاست گذاری را الگومند کند دچار چالش بود.
شرایط آغازین دوران حکمرانی رهبر انقلاب
حجتالاسلام عبدخدایی در بخشی از سخنان خود با اشاره به فضای سیاسی و اجتماعی سالهای ابتدایی رهبری امام خامنهای، خاطرنشان کرد: مقام معظم رهبری با عرصهای مواجه بودند که در آن تنوع فکری گستردهای درباره مقوله اسلامیت و ایرانیت و نیز نسبت به منافع و مصالح ملی وجود داشت. در آن مقطع، تجربههای تخصصی در سیاست خارجی اندک بود.
وی با تاکید بر اینکه به اینکه در نظامی که امنیت حتی امنیت فیزیکی اهمیت دارد، گفت: فهم نظام بینالملل نیز بر همین اصل متمرکز میشود. به همین دلیل، امنیت جایگاه برجستهای پیدا میکند.
این استاد روابط بینالملل، درباره شرایط تاریخی دوران جوانی رهبر انقلاب اظهار داشت: ایشان در دورهای رشد یافتند که جنگ جهانی اول رخ داده و امپراتوری عثمانی فروپاشیده بود. در همان زمان بسیاری از کشورها درگیر استعمار بودند و استعمارزدایی به مسئلهای جدی تبدیل شد. کشورهای اسلامی به دلیل سلطۀ غرب و لیبرالیسم، کمتر به این جریان گرایش پیدا کردند و اغلب به سمت سوسیالیسم یا ناسیونالیسم رفتند؛ چرا که در ذهن آنان، اسلام توان میدانداری سیاسی را نداشت.
جریانهای مهم این مقطع تاریخی
عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی، با بیان اینکه ایران در این مقطع تاریخی، دو تجربۀ مشروطه و قیام ۳۰ تیر را داشت، یادآور شد: در هر دو جریان، روحانیت نقش پیشگام را ایفا کردند، با این حال، در آن دوران، اسلامخواهی هنوز پررنگ نبود.
به گفتۀ عبدخدایی، شخصیتهایی مانند نواب صفوی به این نتیجه رسیدند که «الاسلام هو الحق» و اگر قرار است عدالت و قدرت محقق شود، باید در پناه اسلام حرکت کرد. همین نگاه بعدها در اندیشۀرهبری نیز تداوم یافت.
وی با اشاره به اینکه رهبر انقلاب همواره تأکید دارند، نظام جمهوری اسلامی برای تحقق معارف و شرایع الهی شکل گرفته است، عنوان کرد: از منظر ایشان، نه تنها راه رستگاری اخروی وابسته به اسلام است، بلکه تحقق عدالت الهی و دستیابی به قدرت نیز تنها از مسیر اسلام امکانپذیر خواهد بود.
مبانی قرآنی، فقهی و انقلابی در سیاست خارجی
عبدخدایی با بیان اینکه اصول قرآنی همچون «نفی سلطه»، «استطاعت قوه» و «لزوم آمادگی نظامی» همواره در سیاست خارجی رهبر انقلاب برجسته است، متذکر شد: این مبانی برگرفته از آیات قرآن و فقه اسلامی هستند که بر ضرورت ایستادگی در برابر سلطهگری و عهدشکنی دشمنان تأکید دارند.
به گفتۀ وی، در کنار مبانی دینی، اصول انقلابی نیز بخش مهمی از دستگاه فکری مقام معظم رهبری را تشکیل میدهد؛ از جملۀ این اصول، اصل «نه شرقی، نه غربی»، پایبندی به خط امام و تقابل با آمریکاست. این اصول نه صرفاً شعاری بلکه مبنای جهتگیری سیاست خارجی جمهوری اسلامی بودهاند.
عقلانیت و تکلیفگرایی
عبدخدایی با اشاره به جایگاه عقلانیت در سیاست خارجی رهبر انقلاب بیان کرد: در نگاه ایشان، عقلانیت در تضاد با تکلیفگرایی نیست؛ بلکه تکلیف، خود منبع تولید قدرت و امنیت است. تکلیف باید با توجه به شرایط زمان، مکان و موضوعشناسی دقیق تعیین شود و اجتهاد فقهی در اینجا نقش کلیدی دارد.
وی با اشاره به مفهوم «عقلانیت چندلایه» در اندیشه رهبری خاطرنشان کرد:. رهبر انقلاب بر این باورند که هزینۀ سازش با دشمنان از هزینۀ مقاومت بیشتر است. به همین دلیل، سیاست خارجی جمهوری اسلامی بر پایۀ مقاومت و بازدارندگی تعریف شده است.
دشمنشناسی؛ کلید سیاست خارجی
دکتر عبدخدایی، دشمنشناسی را از دیگر ارکان سیاست خارجی رهبری دانست و تأکید کرد: وقتی طرف مقابل، استکبار جهانی است، بازی برد-برد معنایی ندارد؛ زیرا دشمن بهدنبال حذف موجودیت جمهوری اسلامی است. اما در تعامل مؤمنین باهم که اختلاف تنها بر سر منافع است، میتوان به دیپلماسی برد-برد دست یافت.
این استاد روابط بینالملل، در بخش دیگری از سخنانش به چالشهای داخلی سیاست خارجی پرداخت و تأکید کرد: در داخل کشور دیدگاههای متنوع و گاه متعارضی دربارۀ شیوه تعامل با جهان وجود دارد. این اختلاف دیدگاهها بر روند سیاستگذاری تأثیر میگذارد و رهبر انقلاب در چنین فضایی، سیاست خارجی را هدایت میکنند. ایشان هم فرایندی عمل میکنند و هم سردمدار تبیین هستند.
سه محور اساسی در الگوی حکمرانی رهبری
عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی در پایان به جمعبندی بحث پرداخت و تصریح کرد: در مجموع آنچه از الگوی حکمرانی حضرت آقا متوجه میشویم تکلیفگرایی و ایمانگرایی به عنوان نگاه راهبردی ایشان است که به صورت برجستهای خود را نشان میدهد. به عقیدۀ ایشان اگر مسلمانان بخواهند از زیر سلطه و استیلا رهایی پیدا کنند، تنها راه ایمان گرایی است.
دکتر عبدخدایی خاطرنشان کرد: مسئلۀ دوم، اصالت دادن به امنیت و حفظ نظام است. لذا ایشان هم بر قدرتسازی و هم بر بازدارندگی تأکید دارند. نکتۀ سوم کاهش بار قدرتهای بزرگ بر اساس توانمندی است؛ یعنی تا میشود باید استیلای قدرتهای بزرگ را در کشور، منطقه و در عرصۀ بین الملل کاهش داد.
نظر شما