سازمان ملل از فرسایش خاک با عنوان «جذام زمین» یاد میکند و ایران را در این شاخص رتبه نخست در منطقه و سوم در دنیا میداند و باید اذعان کرد متأسفانه بسیاری از اراضی استانهای اصفهان، خراسان، فارس، کرمان و تهران در حال حاضر مبتلا به این درد هستند؛ دردی که تا اعماق زمین تسری پیدا کرده و استانهای بسیاری را به خود مبتلا کرده است.
علی بیتاللهی، رئیس بخش زلزلهشناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در این ارتباط میگوید: «در حال حاضر استان خراسان رضوی از نظر مساحت پهنای فرونشستی زمین رتبه نخست را در کشور دارد و از نظر مقدار و نرخ فرونشست نیز استان کرمان با سالانه ۴۰سانتیمتر بیشترین نرخ را در میان استانهای ایران دارد». این مسئول همچنین بیان میکند: «نرخ فرونشست در استان کوچک البرز در محدوده جنوبی ۳۵سانتیمتر در سال است و عدد فرونشست زمین در جنوب غربی تهران نیز به حدود ۲۰سانتیمتر در سال میرسد و متأسفانه در حال حاضر کل محدوده شهری اصفهان نیز درگیر فرونشست زمین شده و در جنوب شرقی شیراز نیز این مسئله خود را نشان میدهد که همه موارد ثبت شده در این حوزه گویای این مسئله است که این روزها چقدر خطر فرونشست در کشور ما بالاست!».
ایران از چه زمانی فرونشست؟
بحران فرونشست زمین از ابتدای دهه ۱۳۸۰ در کشور جدی و نخستین هشدارها نیز در همین دوره توسط صاحبنظران مطرح شد. آنها هشدار میدادند با این روند برداشت از سفرههای آب زیرزمینی، دیر یا زود با بحران فرونشست زمین و ایجاد فروچالهها و شکافها روبهرو خواهیم شد، اما متأسفانه هیچ توجهی به این هشدارها نشد و این وضعیت ادامه پیدا کرد تا به زمان فعلی رسیدیم!
به گفته بیتاللهی در حال حاضر خراسان رضوی، فارس، کرمان و اصفهان بیشترین وسعت و مساحت پهنههای فرونشستی را دارند و استانهای آذربایجان غربی، سمنان، یزد، گلستان و تهران نیز از جمله استانهایی هستند که با بیشترین چالش در این زمینه روبهرو شدند.
این پژوهشگر در ادامه میگوید: «استانهای اصفهان، خراسان رضوی، فارس و تهران بیشترین شهرهای واقع در پهنههای فرونشستی را در خود جای دادهاند که به ترتیب شامل 58، ۴۲، ۳۵ و ۲۹ شهر میشود». وی میافزاید: «عدد یا نرخ پدیده فرونشست در نقاط مختلف هر استان متفاوت است اما از نظر بیشترین عدد در یک محدوده، کرمان در صدر قرار دارد و در منطقه بهرمان شهرستان رفسنجان، نرخ فرونشست به بالای ۴۰ سانتیمتر در سال رسیده است». وی از البرز به عنوان رتبه دوم این شاخص نام میبرد و ادامه میدهد: «جنوب این استان و سمت هشتگرد، عدد پدیده فرونشست زمین به بالای ۳۰ سانتیمتر در سال رسیده است». به گفته او، استانهای قم و تهران با فرونشست سالانه بالای ۲۰ سانتیمتر در رتبههای بعدی قرار دارند و فارس، اصفهان، سمنان، گلستان و آذربایجان غربی نیز از جمله دیگر استانهایی هستند که با فرونشست بیش از 10 سانتیمتر در وضعیت بحرانی به سر میبرند.
بر اساس توضیحات این مسئول، در مجموع 9 استان از جهات مختلف، بیشترین درگیری را با پدیده فرونشست دارند.
عوامل ایجاد فرونشست
مدیر بخش زلزلهشناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی به ما میگوید: «اصولاً فرو رفتن – پایین رفتن- سطح زمین را در ادبیات فنی فرونشست میگویند که این فرونشست میتواند تدریجی یا ناگهانی باشد که بستگی به عامل فرونشست دارد. همچنین ممکن است در وسعت بزرگی مثل فرونشستهای مشهد، تهران و شمال اصفهان رخ دهد یا ممکن است به صورت موضعی باشند».
علی بیتاللهی میافزاید: «فرونشستها میتوانند عوامل مختلفی نیز داشته باشند. فرونشستی که در کل ایران در حال توسعه است و خراسان رضوی بیشترین مساحت پهنای فرونشستی را دارد، فرونشست از نوع فرونشستهای تدریجی بوده که عامل آن کاهش سطح آبهای زیرزمینی است. تقریباً همه فرونشستهای تدریجی در ایران به دلیل افت سطح آبهای زیرزمینی است».
فروریزش زیر پای شهروندان
این محقق علوم زمین و مخاطرات محیط زیست ادامه میدهد: «یک دسته از فرونشستهای ناگهانی و موضعی داریم که به اصطلاح برای تفکیک آنها را فروریزش نامگذاری کردهایم. فروریزش زمین از نوع موضعی و ناگهانی بوده و نتیجه فروریزشهای ناگهانی، فروچاله است که به دلیل خالی شدن سطح زمین اتفاق میافتد و این پدیده ممکن است دلایل متعددی داشته باشد. به عنوان نمونه فروریزشهای خیابان هشت بهشت یا محله شهرام اصفهان و همچنین فروریزش خیابان مولوی یا میدان قیام در تهران ناشی از حفاریهای زیرسطحی با هدف ساخت مترو بوده است». بیتاللهی اضافه میکند: «البته بعضی از فروچالهها یا فروریزشها ممکن است به دلیل آبشستگیهای ناشی از گسیختگی لولههای آب و در پی آن ایجاد حفره در زیر زمین و فروریزش ناگهانی باشد. بنابراین از نظر علمی فروریزشها نیز نوعی فرونشست است که به دلایل مختلف در محیطهای شهری اتفاق میافتد».
شهرهای فرونشسته
این عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی اضافه میکند: «قسمت عمده شهر اصفهان به دلیل افت سطح آبهای زیرزمینی دچار فرونشست ناحیهای گسترده شده است، در شمال غرب مشهد فرونشست بسیار گستردهای در حال توسعه به سمت مرکز شهر است، در جنوب غرب تهران فرونشست زمین -که طی دو سال اخیر سرعت یافته- مشاهده میشود که این فرونشستها ممکن است در ارتباط با پدیده فروریزشهای ناگهانی به شکل فروچاله در سطح زمین رخ دهد که میتواند بحرانزا باشد، یعنی اگر این فروریزشها زیر خطوط انتقال گاز یا زیر برجها یا زیر آثار تاریخی و یا مستحدثات خیلی مهم اتفاق افتد بسیار بحرانزا خواهد بود».بیتاللهی با بیان اینکه فروریزشهای ناگهانی در برخی مواقع با فرونشست زمین نیز در ارتباط است، ادامه میدهد: «در برخی مواقع در اثر فرونشست زمین که سطح زمین دچار شکاف و شکستگی میشود بر اثر آبشستگیهای داخل این شکافها حفرههایی ایجاد میشود که در پی آن فروریزشها و فروچالههای بزرگی هم رخ میدهد؛ مثلاً در دشت فامنین همدان همراه با فرونشست در سطح زمین فروچالههای بسیار زیادی رخ میدهد یا در اشتهارد استان البرز که همراه با فرونشست، فروریزش هم اتفاق افتاده است».
فروریزشها مزید بر علت شدند
مدیر بخش زلزلهشناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی میگوید: «در محیط شهری اصفهان به دلیل افت سطح آبهای زیرزمینی و همچنین نوع خاک- که چسبندگی ضعیفی دارد- پوکشدگی خاک بیشتر اتفاق افتاده است و حالا اگر در اثر فرونشست لوله آب خم و دچار شکستگی شده و در پی آن آبشستگی در زیر سطح زمین ایجاد شود، یا در سطح مترو ریزش خاک رخ دهد، فروریزشها هم مزید بر علت خواهد شد. بنابراین فروچالهها در استانهای مختلف گاهی در ارتباط با فرونشست زمین توسعه پیدا میکند و در برخی مواقع بدون ارتباط با فرونشستها رخ میدهد. به عنوان نمونه در جاهایی که قناتهای قدیمی وجود دارد شاهد ریزشهای ناگهانی در سطح زمین هستیم، یا غارها و حفرههای غار مانندی وجود دارد که بیارتباط با فرونشست است ولی فروریزش اتفاق میافتد. گاهی هم به طور همزمان آنها را در زونهای فرونشست داریم».به گفته بیتاللهی اهمیت این پدیدهها خسارتبار بودن و ظرفیت تلفات جانی است که دارند و بسیار حائز اهمیت است.
نظر شما