دریای خزر در سالهای اخیر توسط عوامل مختلفی از جمله آلودگیهای نفتی، ورود فاضلاب و آلودگیهای پلاستیکی تهدید میشود اما در میان همه تهدیدها «کاهش تراز آب» اصلیترین تهدید این دریا محسوب میشود.
سطح آب خزر اکنون ۲۹ متر پایینتر از سطح دریاهای آزاد است و کارشناسان علوم دریایی و اقلیمی پیشبینی میکنند تا پایان قرن جاری، سطح آن ۹ تا ۱۸ متر کاهش داشته باشد و این حجم از کاهش آب منجر به از دست رفتن یکچهارم مساحت کل این دریاچه میشود.
بنا بر اظهارات کارشناسان به دلیل گرمایش جهانی، پسروی خزر ابعاد بسیار خطرناکی به خود گرفته تا آنجا که ادامه این روند میتواند سواحل خزر را به یک منطقه بیابانی مملو از ماسه و نمک تبدیل کند؛ فاجعهای که پیامدهای آن تنها به محیط زیست محدود نخواهد شد و کشاورزی و زندگی ساحلنشینان را نیز مستقیماً تحت تأثیر قرار میدهد.
البته به گفته این کارشناسان این بحران فقط به کاهش سطح آب محدود نمیشود بلکه یک دومینو ویرانگر است که تالابهای بینظیری مانند تالاب انزلی و تالاب میانکاله را در معرض نابودی قرار میدهد و با خشک شدن این تالابها باید منتظر طوفانهای گرد و خاک و فرسایش شدید بادی در مناطق شمالی کشور باشیم که زندگی میلیونها نفر را تحت تأثیر قرار خواهد داد.
در همین راستا با هدف بررسی تغییرات رفتاری این دریاچه و تبعاتی که روی زندگی مردم استانهای شمالی از جمله مازندران و گیلان خواهد گذاشت با دکتر همایون خوشروان، مدیر پیشین مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر و عضو بازنشسته هیئت علمی مؤسسه تحقیقات آب به گفتوگو نشستیم.
پسروی آب دریای خزر آیا موضوع جدیدی است؟
اگر به سه دهه پیش برگردیم یعنی سال ۱۳۷۴ خورشیدی، هم زمانی را داشتهایم که سطح آب دریای خزر ۵/۲۶- بود که از آن زمان تاکنون حدود ۵/۲متر کاهش تراز سطح آب را داریم و اکنون تراز آب به ۲۹-متر رسیده است، اما این کاهش سطح آب دریای خزر در سال ۱۳۵۷ خورشیدی نیز اتفاق افتاده بود بنابراین اتفاق جدیدی نیست و با توجه به اینکه خزر دریاچهای بسته و متأثر از عوامل آب و هوایی است- به این معنا که این دریاچه به دریاهای آزاد یا اقیانوسها وصل نیست- بنابراین ورودی آب به دریای خزر و خروجی آب از آن تعیینکننده تراز آب این دریاست.
چه عواملی در نوسان خزر تأثیرگذار است؟
دریای خزر دریایی بسته است، به این معنا که این دریا وصل به دریاهای آزاد یا اقیانوسها نیست، بنابراین ورودی آب به دریای خزر و خروجی آب از آن تعیینکننده تراز آب این دریاست. به این ترتیب وقتی میزان بارندگیها روی سطح دریای خزر و همچنین ورودی رودخانهها و روانابها کاهش یابد، به دلیل اینکه میزان تبخیر در این دریا بسیار بالاست، رفتار نوسانی خزر به رفتاری پسرفتی تبدیل خواهد شد و تراز سطح آب این دریاچه کاهش مییابد.
گفتنی است هر آبریزی مانند دریاچه ارومیه یا دریای خزر یک حوضه آبی دارد که بارندگی آن از طریق مسیر رودخانهها، نهرها، جویبارها و زهکشی زمینهای اطراف به سمت آن سرازیر میشود. به این ترتیب اگر در یک سال میزان بارندگی این حوضه آبی کاهش یابد، به طور طبیعی تراز آب دریا پایین میرود، در واقع میزان بارشهای این حوضه آبی به وضع هوا بستگی دارد که همه ساله در طول سال اتفاق میافتد و نمیتوان آن را به تغییر اقلیم نسبت داد.
عامل نخست، کاهش میزان بارندگی در حوضه آبخیز دریای خزر است که منطقه آبریز حوضه خزر را تحت تأثیر قرار داده و عامل دوم گرمایش زمین است که موجب افزایش تبخیر آب دریای خزر شده و نسبت تبخیر دو تا سه برابر نسبت به میزان ورودی آب دریای خزر است.
نقش جوامع انسانی در پسروی و یا خشک شدن خزر چقدر است؟
دخل و تصرفهای انسانی همچون برداشت آبهای رودخانهای مثل رودخانه ولگا و دیگر رودخانههایی که به خزر میرسند در نوسانهای آب دریای خزر تأثیرگذار است، اما نه به شدت عوامل آب و هوایی، زیرا تغییرات اقلیمی مهمترین عامل کاهش سطح تراز آب دریای خزر و دیگر دریاهای بسته- بحث گرمایش زمین، کاهش بارندگی و افزایش دمای زمین- است و پس از آن دخالتهای انسانی که میتواند با برداشت آب از روانابهایی که به دریای خزر منتهی میشوند، شرایط را دشوارتر کند.
این پسروی چه تهدیدها و یا تبعاتی به همراه دارد؟
پسروی سطح آب دریا عاملی طبیعی محسوب میشود که دهههای گذشته و حتی هزار و ۵۰۰ سال پیش از آن یعنی در عصر ساسانیان هم اتفاق افتاده و تراز آن به ۳۷- رسیده بود بنابراین نمیتوان فعل و انفعالات دریای خزر را به عنوان تهدیدی جدی تلقی کرد ولی فراموش نکنیم تبعات زیست محیطی اجتماعی، اقتصادی و سیاسی این نوسانها میتواند برای ما حائز اهمیت باشد، زیرا آسیبپذیری ما متأثر از این تبعات است.
اما باید به این نکته توجه داشت با پسروی خزر تالابها و خلیجهای کنارهای ما خشک میشوند و در پی آن اقتصاد محیط زیست ما متأثر میشود، به عنوان نمونه وقتی تالاب میانکاله را از دست میدهیم خسارتهای اقتصادی بسیار زیادی به جوامع محلی، ساکنان منطقه و کشور وارد میشود، با این حال نباید فراموش کنیم که این فرایند، طبیعی است و رویکرد ما برای مقابله با این تغییرات -که به اصطلاح به آن نوسانهای سطح تراز آب دریای خزر گفته میشود- حائز اهمیت است و باید کنشی سازگارانه باشد تا کمترین دخل و تصرفات انسانی را در مناطق ساحلی داشته باشیم.
همچنین کاهش سطح سفرههای آب زیرزمینی در آبخوانهای ساحلی – به دلیل بر هم خوردن تعادل آب شیرین این سفرهها و آب شور دریای خزر و تخلیه آب این سفرهها به سمت دریا – و همچنین تغییر اکوسیستمهای آبی به اکوسیستمهای خشکی نیز از دیگر آثار منفی پسروی آب دریای خزر است.
با این تفاسیر سواحل خزر در آینده به کانون ریزگرد تبدیل خواهد شد؟
در همه سواحل خزر این اتفاق نخواهد افتاد، اما در خاک ساحلی سواحل جنوب شرقی دریای خزر یعنی حدفاصل بندر ترکمن تا گمیشان این استعداد را دارد که به ریزگرد تبدیل شود زیرا رسوباتی که عمدتاً این مناطق را پوشش میدهد، ترکیبی از ماسه، سیلیس و رس است که وقتی خشک میشوند میتوانند شرایط مناسبی برای تولید ریزگردها داشته باشند، کما اینکه در سالیان گذشته هم در فصل تابستان شاهد بروز ریزگردها در مناطق جنوب شرقی دریای خزر حدفاصل گرگان تا بهشهر به شکل فزایندهای بودیم.
خشک شدن تالابهای ساحلی و افزایش نرخ بیابانیزایی آثار منفی پسروی آب دریای خزر است به طوری که از گمیشان به سمت بندر ترکمن روند بیابانزایی – به دلیل کاهش سطح تراز آب خزر- به شدت افزایش یافته است، یعنی مناطقی که پیشتر اکوسیستم آبی بوده – مانند تالاب گمیشان- اکنون خشک و تبدیل به بیابان شدهاند که در مواقع طوفان کانون گردوغبار محسوب میشوند.
آیا تغییرات خزر را میتوان به مرگ فکهای خزری و یا سایر آبزیان مرتبط دانست؟
هنگامی که در ساحل قدم میزنیم بچه ماهیهای مرده بیشماری را مشاهده میکنید که متأثر از آلودگی آبهای ساحلی ما در این منطقه است بنابراین تلف شدن فکهای خزری ارتباطی با پسروی سطح آب این دریا ندارد، اما به احتمال زیاد این فکها نیز به دلیل آلودگی آبهای ساحلی در حال از بین رفتن هستند. متأسفانه آلایندههای مختلفی که از طریق رودخانهها وارد خزر میشوند مرگ بسیاری از آبزیان را رقم میزنند.
چگونه میتوان به این تهدیدها به چشم فرصت نگاه کرد؟
پسروی سطح آب دریای خزر میتواند برای سایر جانداران فرصتهای تازهای ایجاد کند. کما اینکه وقتی اکوسیستمهای آبی به اکوسیستمهای خشکی تبدیل میشوند، میتوان گیاهان ماسهدوست را جایگزین گیاهان آبزی کرد تا اکوسیستم جدیدی با جانداران خشکیزی مانند حشرات و پستانداران کوچکی که در لابهلای این گیاهان- در حاشیه ساحل- زیست میکنند، شکل گیرد؛ چراکه طبیعت تحت هر شرایطی -اعم از پیشرونده یا پسرونده- میتواند فرصتهایی را برای اکوسیستمهای جدید رقم بزند و ما باید منافع اجتماعی، اقتصادی و سیاسی خودمان را متناسب با فرایندهای طبیعی تنظیم کنیم و این تنظیم زمانی اتفاق میافتد که ما بتوانیم مدیریت صحیح روی میزان سود و ضرر حاصل از این تبعات داشته باشیم که این کار بسیار مهم است و باید مراکز تحقیقاتی ما روی آن تمرکز کنند.
اما آثار مثبت پسروی آب دریای خزر هم قابل تأمل است، زیرا گستره اراضی ساحلی افزایش مییابد و میتوان گردشگری ساحلی را در این مناطق توسعه و ظرفیتهای اقتصادی را در راستای توسعه پایدار در این منطقه ترویج داد.
گفته میشود روسیه با ساخت سد بیشترین نقش را در پسروی خزر دارد؟
اخباری از این دست مبنی بر تأثیر سدهایی که در سرشاخههای ولگا توسط روسیه در حال ساخت است پایه و اساس چندانی ندارد، زیرا اگر روسیه بخواهد با ایجاد سدها مانع ورود حقابه خزر شود، بیشترین ضرر این مهم متوجه خود روسیه خواهد شد؛ چراکه سواحل شمالی دریای خزر- برخلاف سواحل این دریا در ایران که عمق بسیار بالایی دارد، سواحل بسیار کمعمقی است و اگر روسیه به هر دلیلی بخواهد آب ولگا را کاهش دهد، نخستین کشوری که متضرر خواهد شد، خود روسیه است. بنابراین روسها هرگز حاضر نیستند ظرفیتهای کشتیرانی و صیادی خود و همچنین تالابهای ساحلی که در مناطق کمعمق دریای خزر دارند را با دست خود نابود کنند ضمن آنکه سدسازیهای روسیه در سالهای ۱۹۳۰ تا ۱۹۷۰ میلادی- زمان شوروی سابق- انجام شده است.
تا چه میزان معاهدههای زیست محیطی بینالمللی در حفظ خزر مؤثر هستند؟
چند قرارداد بسیار مهم وجود دارد که با قرارداد کنوانسیون تهران شروع میشود و یک قرارداد زیست محیطی است و بر اساس آن پنج کشور ساحلی حاشیه دریای خزر متعهد به حفاظت از اکوسیستمهای ساحلی محیط زیست دریای خزر شدند و پس از آن کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر را داریم که آن هم مهم است و بر اساس آن کشورهای همسایه دریای خزر در محورهای تجاری، کشتیرانی، محیط زیست و بحث حقوقی دریاهای سرزمینی به توافقاتی رسیدهاند. از این توافقها که بگذریم توافقنامههایی همچون توافقنامه سازمان مراقبتهای حفاظتی از دریای خزر و موافقتنامه همکاری در خصوص آب و هواشناسی دریای خزر را نیز داریم ولی باید شاهد اجرایی شدن رویکردهای مدیریتی مورد توافق در هر یک از این موافقتنامهها باشیم که اگر تحقق یابد اتفاقهای خوبی برای خزر رقم خواهد خورد.
نظر شما