در جهانی که پیش‌تر نبردها بر سر زمین، منابع یا ایدئولوژی تعریف می‌شد، اکنون رقابت به قلمرو جدیدی وارد شده است: هوش مصنوعی، داده‌ها و شبکه‌های دیجیتال. دولت‌ها، به‌ویژه قدرت‌های بزرگ، دیگر به هوش مصنوعی تنها به‌عنوان ابزار بهره‌وری نگاه نمی‌کنند؛ بلکه آن را اهرمی برای کسب قدرت ملی و برتری ژئوپلیتیکی می‌دانند.

امروزه ابزارهای هوش مصنوعی به سلاح‌های ژئوپلیتیکی تبدیل شده‌اند؛ از ابزارهای خودکار نظامی گرفته تا انتشار گسترده اطلاعات جعلی. آنچه در حال شکل‌گیری است، چیزی شبیه به یک «جنگ سرد سایبری» است؛ با این تفاوت که موشک‌ها، مدل‌های پیشرفته‌ی هوش مصنوعی‌اند و جبهه‌ها، زیرساخت‌های دیجیتال.

جنگی چندوجهی بر پایه الگوریتم‌ها

این رقابت تنها به عرصه نظامی محدود نمی‌شود. خلأ قدرت محاسباتی، نابرابری در دسترسی به داده و بحران اعتماد به نهادها، سه محور اصلی این جنگ سرد نوین را تشکیل می‌دهند. کشورهای غربی، به‌ویژه ایالات متحده و اعضای ناتو، آشکارا سرمایه‌گذاری خود را برای گنجاندن هوش مصنوعی در ساختارهای فرماندهی و اطلاعاتی افزایش داده‌اند.

وزارت دفاع آمریکا چندین سند راهبردی در این حوزه منتشر کرده که نشان می‌دهد هوش مصنوعی دیگر تنها یک ابزار فناورانه نیست، بلکه یک توانمندی کلیدی برای امنیت ملی تلقی می‌شود.

هوش مصنوعی در خدمت نظامی‌گری

یکی از ابعاد پرمناقشه این رقابت، ورود هوش مصنوعی به حوزه تسلیحات خودکار و سامانه‌های جنگی است. پهپادها، سلاح‌های سرگردان و سیستم‌های خودهدف‌گیری، دیگر مفاهیمی آینده‌نگرانه نیستند؛ بلکه در میدان‌های نبرد واقعی مورد استفاده قرار گرفته‌اند.

در سازمان ملل، بحث بر سر سلاح‌های خودکار مرگبار ادامه دارد. برخی کشورها خواستار ممنوعیت کامل این نوع تسلیحات‌اند؛ درحالی‌که برخی دیگر تنها بر تدوین چارچوب‌های داخلی برای حفظ آزادی عمل تأکید دارند. این تفرقه، بیانگر تهدیدی است که غیبت کنترل انسانی می‌تواند برای حقوق بشر و قوانین جنگ ایجاد کند.

داده؛ سوخت ملی عصر جدید

داده در جهان هوش مصنوعی، همان نقشی را دارد که نفت در قرن بیستم ایفا می‌کرد. کشورها، حسگرهای پیشرفته، تصاویر ماهواره‌ای، اطلاعات تلفن‌های همراه و داده‌های میدانی را منبعی راهبردی تلقی می‌کنند.

نمونه بارز استفاده از ابزارهای فناورانه در سیاست، تحریم صادرات تراشه‌های پیشرفته از سوی ایالات متحده علیه چین است. این تحریم‌ها نه‌تنها اقتصادی‌اند، بلکه هدفشان کند کردن روند توسعه مدل‌های پیشرفته هوش مصنوعی در کشورهای رقیب است.

نبرد اطلاعات؛ تسلیحات جدید، داستان‌های جعلی

هوش مصنوعی مولد (Generative AI) ابزاری شده برای گسترش اطلاعات نادرست. تولید سریع و باورپذیر ویدیوهای جعلی، صداهای ساختگی و روایت‌های هدفمند، تهدیدی جدی برای انتخابات و اعتماد عمومی است.

سازمان‌های امنیت سایبری آمریکا هشدار داده‌اند که توانایی‌های این نوع هوش مصنوعی، تهدیدهای موجود علیه دموکراسی را چند برابر می‌کند. در چنین نبردی، سلاح نه گلوله، بلکه روایت است؛ داستان‌هایی که با یادگیری ماشینی تقویت شده و به‌سرعت در فضای مجازی گسترش می‌یابند.

نظم جهانی در حال واگرایی

با ورود هوش مصنوعی به زیرساخت‌های دفاعی، نظارتی و تصمیم‌گیری، شتاب واکنش‌ها و خطای انسانی نیز افزایش می‌یابد. این وضعیت می‌تواند آغازگر زنجیره‌ای از تصمیمات اشتباه، واکنش‌های خودکار و بحران‌های غیرقابل کنترل باشد.

سازمان ملل در گزارش خود هشدار داده است که برخی سیستم‌های خودمختار، می‌توانند آثار شدیدی بر حقوق بشر بگذارند و تبعیت از قوانین بین‌المللی را تضعیف کنند.

پیشنهادهایی برای کنترل رقابت

برای کنترل این رقابت شتاب‌زده و پرخطر، جامعه جهانی نیازمند مجموعه‌ای از اقدامات هماهنگ و فوری است. در گام نخست، باید برای سلاح‌های خودکار مرگبار که به‌طور کامل بدون دخالت انسانی عمل می‌کنند، ممنوعیت جهانی وضع شود. همزمان، استفاده از سایر ابزارهای نظامی مبتنی بر هوش مصنوعی باید تحت نظارت‌های دقیق، سازوکارهای شفاف و گزارش‌دهی بین‌المللی قرار گیرد تا از سوء‌استفاده‌های احتمالی جلوگیری شود.

در حوزه فناوری نیز لازم است همکاری‌هایی در سطح جهانی برای تنظیم و کنترل صادرات سخت‌افزارهای پیشرفته، همچون تراشه‌های خاص و زیرساخت‌های پردازشی، شکل گیرد. این هماهنگی باید به گونه‌ای باشد که از شکل‌گیری زنجیره‌های تأمین موازی در کشورهایی با استانداردهای ضعیف‌تر جلوگیری کرده و خطر مسابقه تسلیحاتی فناورانه را کاهش دهد.

در کنار این اقدامات، باید سازوکارهایی برای ایجاد شفافیت، اعتمادسازی و حکمرانی جهانی بر هوش مصنوعی در دستور کار قرار گیرد. تشکیل نهادهای علمی مستقل با پشتوانه سازمان ملل، تدوین قواعد الزام‌آور برای صدور مجوز صادرات فناوری‌های حساس، و همچنین ثبت و گزارش‌گیری اجباری از کاربردهای نظامی این فناوری‌ها، گام‌هایی است که می‌تواند مسیر این رقابت را از بی‌ثباتی به سمت کنترل‌پذیری سوق دهد.

آینده در گرو حکمرانی هوشمندانه

توسعه هوش مصنوعی اجتناب‌ناپذیر است. اما سرعت، رازآلودگی و اثرگذاری این فناوری بر ساختار قدرت، ضرورت وضع قوانین مشترک جهانی را دوچندان کرده است.

سلاح‌های فردا در سکوت و در مراکز داده ساخته می‌شوند نه در زرادخانه‌ها؛ جنگ فردا نه با دود و آتش، بلکه با یک کلیک آغاز می‌شود و اگر امروز برای آن قواعد مشترک تعیین نشود، فردا ممکن است دیر باشد.