در جامعه امروزی که شاهد تحولات سریع فرهنگی و اجتماعی هستیم، پرداختن به موضوع احترام به سالمندان از اهمیت ویژهای برخوردار است. سالمندان به عنوان گنجینههای تجربه و حکمت، نقش بیبدیلی در انتقال فرهنگ و ارزشهای اصیل به نسلهای جوان دارند. لذا به مناسبت روز جهانی سالمندان خانم پورمجیدی مدیر مدرسه علمیه الزهرا(س) ماهان، در گفتگو با خبرنگار ما به واکاوی جایگاه سالمندان در آموزههای دینی پرداخت. متن گفتوگو به شرح زیر است:
چرا احترام به سالمندان در اسلام از جایگاه رفیعی برخوردار است؟
جایگاه رفیع سالمندان در تار و پود جوامع بشری همواره ستودنی بوده است. آنان گنجینههایی از تجربیات، دانش و حکمت هستند که حاصل سالها زندگی و گذر از فراز و نشیبهای روزگارند، در فرهنگ غنی اسلام، این جایگاه به مراتب والاتر و با احترام ویژهای همراه است، سالمندان نه تنها یادگاران نسلهای گذشته، بلکه ستونهای خانواده و سرمایههای معنوی جامعه محسوب میشوند.
تکریم و احترام به آنان، اوج قدرشناسی از سالها تلاش و فداکاری است و نشانهای از بلوغ فکری و اخلاقی یک فرد و جامعه به شمار میآید. که میتوان در این گفتگو مختصراً، به بررسی عمیق و جامع اهمیت احترام به سالمندان در اسلام، با استناد به آیات زرین قرآن کریم و احادیث گهربار معصومین (علیهم السلام) بپردازیم.
ریشههای این احترام را باید در کجا جستجو کرد؟ آیا در قرآن کریم به این موضوع به طور صریح اشاره شده است؟
قرآن کریم، به عنوان چراغ هدایت بشریت، دستورات جامع و کاملی در باب رفتار با انسانها، به ویژه افراد نیازمند حمایت و احترام، ارائه داده است، در این میان، والدین و بزرگان جایگاه ویژهای دارند، یکی از روشنترین آیات قرآن کریم که بر لزوم نیکی به والدین تأکید دارد، آیه ۲۳ سوره مبارکه اسراء است: "وَقَضَیٰ رَبُّکَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِیَّاهُ وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا ۚ إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِندَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ کِلَاهُمَا فَلَا تَقُل لَّهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُل لَّهُمَا قَوْلًا کَرِیمًا".
این آیه شریفه، در کنار فرمان به توحید و یگانهپرستی، دستور به احسان و نیکی به والدین را قرار داده است، این دو فرمان نشاندهنده اوج اهمیت این دو موضوع در نظام ارزشی اسلام است، نکته مهم در این آیه تأکید بر رفتار شایسته در دوران پیری والدین است. عبارت "إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِندَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ کِلَاهُمَا" به صراحت به دوران سالمندی اشاره دارد. دستور به "نَگفتنِ «اُفّ» " که حداقلِ اظهار ناراحتی و بیحوصلگی است، نشان میدهد که اسلام تا چه اندازه بر حفظ کرامت و رفاه والدین در دوران کهولت اهتمام دارد.
علاوه بر تأکید بر والدین، آیا قرآن کریم احترام به سایر سالمندان و بزرگترها را نیز در بر میگیرد؟
در قرآن کریم، هرچند به طور خاص ممکن است به "سالمندان" به عنوان یک گروه مجزا اشاره صریح کمتری شده باشد، اما اصول کلی حاکم بر روابط اجتماعی و خانوادگی، به طور طبیعی شامل تکریم بزرگترها و صاحبان تجربه نیز میشود. مفاهیم کلی مانند "احترام به بزرگان"، "پیروی از اهل علم و خرد" و "خدمت به نیازمندان" که در آیات متعدد به آنها پرداخته شده است، به طور ناخودآگاه شامل سالمندان نیز میگردد.
به عنوان مثال، تأکید بر "شور و مشورت" در امور (آیه ۱۵۹ سوره آل عمران: "... وَشَاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ...") میتواند شامل مشورت با سالمندان و بهرهگیری از تجربیات گرانبهایشان باشد، همچنین آیات مربوط به "صله رحم" (مانند آیه ۲۳ سوره نساء) که بر حفظ و تقویت روابط خویشاوندی تأکید دارند، به طور طبیعی شامل رسیدگی و احترام به اعضای مسن خانواده نیز میشود، در واقع، فلسفه احترام به والدین در قرآن، ریشه در درک قدر و منزلت انسانی و سپاسگزاری از زحمات و فداکاریها دارد.
در روایات معصومین (علیهم السلام) چه مفاهیم و تأکیداتی در مورد احترام به سالمندان وجود دارد؟
دریای معارف اهل بیت (علیهم السلام) سرشار از روایات ارزشمندی است که بر اهمیت تکریم و احترام به سالمندان تأکید دارند، پیامبر اسلام (ص) و ائمه معصومین (ع) همواره بر ضرورت احترام به بزرگان و سالمندان تأکید فراوان داشتهاند. به عنوان مثال، پیامبر اکرم (ص) فرمودند: "مَنْ عَظَّمَ سَالِماً فَقَدْ عَظَّمَ رَبَّهُ" (هر کس فرد سالخوردهای را گرامی بدارد، پروردگارش را گرامی داشته است). این روایت، نشاندهنده اوج اهمیت احترام به سالمند است.
در حدیثی دیگر از ایشان آمده است: "لَیْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ یَرْحَمْ صَغِیرَنَا وَلَمْ یُوَقِّرْ کَبِیرَنَا" (از ما نیست کسی که به کوچکان ما رحم نکند و به بزرگان ما احترام نگذارد). این حدیث، احترام به بزرگان را به عنوان یکی از نشانههای تعلق به مکتب اهل بیت (ع) معرفی میکند.
همچنین در حدیثی منسوب به پیامبر (ص) آمده است: "أَکْرِمُوا کِبَارَکُمْ وَصَغِّرُوا صِغَارَکُمْ" (بزرگانتان را گرامی بدارید و کوچکانتان را کوچک شمارید).
احترام به سالمندان چه پیوندی با ایمان و تقوا دارد و چه پاداشهایی برای آن در نظر گرفته شده است؟
احترام به سالمندان، نه تنها یک وظیفه اجتماعی، بلکه نشانهای از عمق ایمان و سلامت نفس است، امام باقر (ع) فرمودند: "إِنَّهُ لَمِنْ تَقْوَی اللَّهِ حُسْنُ الْخُلُقِ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ یَنْبُتُ فِی الْجَنَّةِ..." (همانا از تقوای الهی، خوشاخلاقی است و خوشاخلاقی در بهشت میروید...). در این روایت، خوشاخلاقی به عنوان نشانه تقوا بیان شده و خوشاخلاقی با سالمندان، خود تجلی زیبایی از این صفت است.
نیکی و احترام به سالمندان، آثار دنیوی و اخروی بسیار بزرگی دارد. پیامبر اکرم (ص) فرمودند: "مَنْ قَامَ عَلَی ذِی سِنٍّ مِنْ وَالِدَیْهِ أَوْ أَحَدٍ مِنْ ذَوِی قَرَابَتِهِ، أَعْطَاهُ اللَّهُ مِنْ الْأَجْرِ کَأَجْرِ أَلْفِ شَهِیدٍ" (هر کس به پدر و مادر یا یکی از خویشاوندان سالخورده خود خدمت کند، خداوند پاداشی به اندازه هزار شهید به او عطا میکند). این پاداش عظیم، نشاندهنده ارزش والای این عمل نزد پروردگار است.
مصادیق عملی و عینی احترام به سالمندان در زندگی روزمره چیست؟
احترام به سالمندان، تنها در شعار و گفتار خلاصه نمیشود، بلکه باید در رفتار و کردار روزمره ما تجلی یابد، اولین و اساسیترین مصداق، گفتار نیک و برخورد محترمانه است. این شامل استفاده از واژگان مودبانه و تکریمآمیز مانند "پدر"، "مادر"، "بزرگوار" و "استاد"، اجتناب از هرگونه پرخاشگری، تندخویی یا تحقیر، و رعایت احترام در جمع میشود. حتی در صورت اختلاف نظر، باید با آرامش و احترام با آنان سخن گفت.
مصداق دیگر، شنیدن سخنان آنها و در نظر گرفتن تجربیاتشان است، سالمندان، گنجینههایی از تجربیات گرانبها هستند، گوش سپردن به حرفهایشان، نه تنها باعث دلگرمی آنان میشود، بلکه میتواند چراغ راهی برای ما نیز باشد. این امر شامل اختصاص دادن وقت کافی برای شنیدن در فضایی آرام، ارزشگذاری بر تجربیاتشان و مشورت با آنان در امور مهم زندگی میشود.
کمک به سالمندان در امور روزمره شامل چه مواردی میشود؟
با افزایش سن، تواناییهای جسمی و گاهی ذهنی افراد کاهش مییابد. در این مرحله، حمایت و کمک ما حیاتی است، این کمک شامل تأمین نیازهای اولیه مانند کمک در انجام کارهای منزل، خرید، رفت و آمد، تهیه غذا و دارو میشود. همچنین مراقبتهای بهداشتی و پزشکی شامل همراهی در مراجعات درمانی، یادآوری زمان داروها و رعایت توصیههای پزشکی از وظایف مهم است.
حمایت عاطفی نیز جنبه بسیار مهمی است که شامل ایجاد فضایی امن و گرم، رفع تنهایی، تشویق و دلگرمی دادن به آنان میگردد. علاوه بر این، کمک در امور مالی (در صورت نیاز) یعنی در صورتی که توانایی مالی خود را از دست دادهاند، تأمین نیازهای اقتصادی آنان وظیفه فرزندان و نزدیکان است.
نقش معنویت و دعا در تکریم سالمندان چیست؟
دعای خیر برای پدر و مادر و بزرگان، از بهترین عبادات و نشانههای قدردانی است. این امر شامل دعا برای سلامتی و طول عمر یعنی درخواست عاقبت بخیری و سلامتی از درگاه خداوند برای آنان و دعا برای آمرزش گناهان (در صورت فوت) یعنی یاد کردن آنان در دعاهایمان و طلب مغفرت الهی میشود، همچنین صدقه دادن برای آنان یعنی انجام اعمال خیر و ثواب که ثواب آن به روحشان هدیه میشود، از مصادیق احترام معنوی به سالمندان محسوب میشود.
همانطور که آیات نورانی قرآن کریم و احادیث گرانقدر اهل بیت (علیهم السلام) به صراحت بیان میدارند، احترام به سالمندان، نه تنها یک توصیه اخلاقی، بلکه یک وظیفه دینی و انسانی حیاتی است، این احترام اوج قدرشناسی از زحمات و فداکاریهای نسلهای پیشین، حفظ پیوندهای خانوادگی و تقویت بنیانهای معنوی جامعه است، سالمندان چراغهای روشنگر راه زندگی ما هستند، باشد که همگان با الهام از تعالیم اسلام، در تکریم و احترام به سالمندان کوشا باشیم.
نظر شما