حضرت معصومه‌ سلام‌الله‌علیها در تاریخ اسلام و تشیع جایگاهی ویژه دارند که نمی‌توان آن را تنها در قالب یک شخصیت فردی محدود دانست، بلکه باید ایشان را به‌مثابه نماد زن عالم، متعهد و اثرگذار در جامعه دینی فهم کرد. حضور کوتاه اما عمیق ایشان در صحنه تاریخ، آنچنان بازتابی داشته که امروز قم به عنوان یکی از مراکز اصلی تولید معرفت دینی و فرهنگی در جهان اسلام شناخته می‌شود. این اثرگذاری ریشه در شخصیت علمی، معنوی و اجتماعی بانویی دارد که با ایمان، آگاهی و تعهد خود، جایگاه زن مسلمان را تحکیم و تعریفی روشن از هویت زن در بستر جامعه اسلامی ارائه کردند.
قرآن کریم بارها نقش زنان صالح و عالم را در تاریخ بشری برجسته کرده است. وقتی از حضرت مریم (س) به عنوان نمونه ایمان و تقوا یاد می‌کند، در واقع تأکید دارد که زن می‌تواند به‌عنوان الگوی کامل در میان مردمان قرار گیرد: «وَضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِّلَّذِینَ آمَنُوا... مَرْیَمَ ابْنَتَ عِمْرَانَ الَّتِی أَحْصَنَتْ فَرْجَهَا فَنَفَخْنَا فِیهِ مِن رُّوحِنَا وَصَدَّقَتْ بِکَلِمَاتِ رَبِّهَا وَکُتُبِهِ وَکَانَتْ مِنَ الْقَانِتِینَ». این بیان قرآنی نشان می‌دهد که زن در مسیر عبودیت و علم می‌تواند همتای مردان و حتی برتر از بسیاری از آنان جلوه کند. حضرت معصومه (س) نیز در چنین جایگاهی قرار می‌گیرند؛ بانویی که در خاندان علم و امامت پرورش یافت و به تعبیر روایات، جایگاه علمی ایشان به گونه‌ای بود که بسیاری از شیعیان برای پرسش‌های اعتقادی و فقهی خود به ایشان مراجعه می‌کردند. این حضور معرفتی، نشان می‌دهد که زن عالم در جامعه اسلامی صرفاً در حاشیه قرار نمی‌گیرد، بلکه می‌تواند نقش هدایتگری ایفا کند.
از سوی دیگر، قرآن نقش زنان مؤمن را در تحکیم ارزش‌های اجتماعی و فرهنگی برجسته می‌سازد. در سوره توبه، وقتی سخن از مؤمنان به میان می‌آید، زنان و مردان را در کنار هم ذکر می‌کند: «وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاءُ بَعْضٍ». این آیه به روشنی می‌فهماند که زن و مرد در تقویت بنیان‌های جامعه دینی مسئولیت مشترک دارند. حضرت معصومه (س) با هجرت خود از مدینه به ایران و تحمل سختی‌های مسیر، مصداقی روشن از این همراهی و ولایت‌پذیری را در تاریخ ثبت کردند. ایشان با این اقدام نشان دادند که زن مسلمان می‌تواند در حساس‌ترین بزنگاه‌ها، نقشی سیاسی، فرهنگی و اعتقادی ایفا کند و این همان معنای تعهد اجتماعی زن در اسلام است.
نکته‌ای مهم در بررسی شخصیت حضرت معصومه (س)، اثرگذاری ایشان بر زن مسلمان در طول تاریخ است. الگوی ایشان در پیوند علم و تعهد دینی سبب شد زنان شیعه در قرون مختلف با اعتمادبه‌نفس بیشتری در عرصه‌های علمی و فرهنگی حضور یابند. تاریخ حوزه‌های علمیه بانوان در قم و دیگر شهرها گواهی روشن بر این واقعیت است. در حقیقت، حضور مرقد مطهر ایشان در قم، بستری شد تا زنان مسلمان احساس کنند که هویت دینی و علمی آنان نه تنها پذیرفته شده، بلکه ارزشمند و مورد تأکید است. این حضور، زمینه‌ساز تربیت هزاران زن عالم در طول تاریخ بوده و نشان داده که میراث علمی بانویی چون حضرت معصومه (س) همچنان زنده و جاری است.
حرم مطهر حضرت معصومه (س) نیز خود به نمادی روشن از جایگاه زن در فرهنگ اسلامی بدل شده است. در نگاه شیعه، زیارت اولیای الهی تنها یک عمل فردی نیست، بلکه یک تجربه اجتماعی و فرهنگی است که هویت جمعی را شکل می‌دهد. قرآن در آیه ۳۶ سوره مبارکه نور «فِی بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَن تُرْفَعَ وَیُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ» به مکان‌هایی اشاره می‌کند که یاد خدا در آن‌ها زنده می‌شود. بیوت اهل‌بیت(ع) مصداق کامل این آیه‌اند و مرقد حضرت معصومه (س) نمونه‌ای زنده از چنین خانه‌ای است. زیارتگاه ایشان مکانی است که در آن ذکر، دعا، تربیت معنوی و ارتباط با خداوند تقویت می‌شود و همین امر به حرم ایشان هویتی فراتر از یک مکان تاریخی بخشیده است.
زیارت حضرت معصومه (س) در متون دینی شیعه جایگاهی والا دارد و امامان معصوم به ثواب و آثار آن اشاره کرده‌اند. این نگاه به زیارت نه به‌عنوان آیینی خشک، بلکه به مثابه پیوند قلبی و معرفتی با اهل‌بیت (ع) معنا می‌یابد. زیارت حضرت معصومه (س) برای زنان مسلمان معنای ویژه‌ای دارد، زیرا آنان با حضور در حرم بانویی بزرگوار، الگویی عینی از امکان تعالی و قداست زن را مشاهده می‌کنند. این امر موجب می‌شود که نگاه به زن در جامعه اسلامی، نه از زاویه ضعف یا انزوا، بلکه از منظر کرامت، علم و نقش‌آفرینی اجتماعی صورت گیرد.
افزون بر این، حرم حضرت معصومه (س) نقشی فرهنگی و مذهبی گسترده در جامعه ایفا کرده است. حضور میلیون‌ها زائر از سراسر جهان اسلام، این مکان را به کانونی برای تبادل فرهنگی و مذهبی بدل ساخته است. مدارس علمیه‌ای که در جوار حرم شکل گرفته‌اند، به‌ویژه مدارس ویژه بانوان، نشان می‌دهند که چگونه یک مکان مقدس می‌تواند به موتور محرک توسعه علمی و فرهنگی تبدیل شود. این همان حقیقتی است که قرآن در آیه «وَتَعَاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَالتَّقْوَی» به آن اشاره کرده است؛ زیرا همکاری و هم‌افزایی در مسیر نیکی و تقوا در پرتو چنین مراکزی عینیت می‌یابد.
بنابراین، شخصیت حضرت معصومه (س) را باید در سه سطح فهمید: نخست به‌عنوان بانویی عالم و متعهد که جایگاه زن را در جامعه اسلامی تثبیت کردند؛ دوم به‌عنوان الگویی تاریخی که مسیر زنان مسلمان را برای حضور علمی و اجتماعی روشن ساختند؛ و سوم به‌عنوان محور فرهنگی و معنوی که حرم ایشان در قم به آن معنا بخشیده است. در پرتو آیات قرآن و سیره اهل‌بیت (ع)، می‌توان گفت که حضرت معصومه (س) تجسمی زنده از کرامت زن در اسلام‌اند؛ کرامتی که نه تنها در بُعد فردی، بلکه در ساختار اجتماعی و فرهنگی امت اسلامی جلوه‌گر می‌شود.