منطقه مکران به دلیل وجود گسل فرورانش مکران به طول حدود ۹۰۰ کیلومتر-از نزدیک تنگه هرمز تا مرز هند-که در جنوب ایران و پاکستان قرارداد، محل برخورد صفحه عربستان با صفحه اوراسیاست و همین مسئله تاکنون زمینلرزه و سونامیهای مهلکی را ثبت کرده است.
فصلنامه علمی علوم زمین، شهریور ۱۳۸۷، نتیجه یک مطالعه درباره بررسی تاریخچه رخداد سونامی و ارزیابی پتانسیل سونامی خیزی منطقه فرورانش مکران در سواحل دریای عمان را منتشر کرد که نشان میداد ناحیه فرورانش مکران در نزدیکی سواحل ایران، عمان، پاکستان و هند واقعشده و وقوع سونامی میتواند تمام این ۴ کشور را مورد تهدید قرار دهد.
بر اساس این مطالعه، آخرین سونامی بزرگ در ناحیه فرورانش مکران در ۲۸ نوامبر سال ۱۹۴۵ -مصادف با هفتم آذر ۱۳۲۴- پس از زلزلهای به بزرگی۸/۱ ریشتر در منطقه بلوچستان پاکستان اتفاق افتاد. امواج با ارتفاع ۱۲ متر نوار ساحلی پاکستان را درنوردید و افزون بر ۴هزار کشته، آسیب فراوانی به زیرساختهای موجود در نزدیکی ساحل وارد کرد. اکنون نیز چند سالی است که سخنانی مبنی بر اینکه هر ۶۰ سال یکبار گسل مکران فعال میگردد، مطرح میشود.
با توجه به اهمیت منطقه و طرح توسعه چابهار که در دستور کار دولت قرارگرفته توجه جدی به ریسک سونامی و زلزله در سواحل جنوبی ایران یک ضرورت جدی است. در رابطه با این مهم با دکتر علیبیتاللهی محقق علوم زمین و مخاطرات محیطزیست و مدیر بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی به گفتوگو نشستیم تا جزئیات آن را از زبان ایشان بشنویم.
چند سالی است صحبتهای مبنی بر اینکه هر ۶۰ سال یکبار گسل مکران موجب سونامی می شود شنیده میشود، این موضوع شایعه است یا واقعیت؟
گسل مکران، گسل طویلی است که لبه مرز فرورانشی ایالت لرزهزمینساختی مکران میباشد که در محدوده ساحلی دریای عمان قرارگرفته است و تا جنوب پاکستان دارد. یعنی از جنوب استان هرمزگان شروع میشود، از جنوب سیستان و بلوچستان عبور میکند و به سمت سواحل جنوبی پاکستان ادامه پیدا میکند و این زون فرورانش تکتونیکی مکران زونی با توان لرزه زایی بالاست، اما ازآنجاکه لبه گسل در اقیانوس میباشد، لرزههای آن در خشکی نیست و اینکه میگویند هر ۶۰ سال یکبار زلزله در این منطقه اتفاق میافتد، با مفهوم دوره بازگشت رخدادهای لرزهای در ارتباط است و اساساً به این معنا نیست که وقتی سال ۱۹۴۵ در منطقه مکران زلزلهای ویرانگر داشتهایم ۶۰ سال بعد حتماً در آن منطقه زلزله ویران گر دیگری رخ خواهد داد.
دوره بازگشت زلزله به چه معناست؟
دوره بازگشت میانگینی از رخداد زلزلههاست ولی به این مفهوم نیست که الزاماً هر ۶۰ سال یکبار در منطقه مکران زلزلهای رخ میدهد، بهعنوان نمونه اگر ما در طول ۱۰۰ سال گذشته در منطقهای شاهد وقوع ۱۰ زلزله بزرگ بوده باشیم،
برای تخمین دوره بازگشت، ۱۰۰ سال را تقسیمبر تعداد زلزلههای به وقوع پیوسته میکنیم که میانگین آنها میشود ۱۰ سال و میگوییم دوره بازگشت زلزلهها ۱۰ سال است و پیشبینی میشود ممکن است هر ۱۰ سال یک زلزله بزرگ در منطقه موردنظر رخ دهد، درحالیکه احتمال دارد رخداد زلزلهها اینگونه باشد که در سال نخست دو، یا سه زلزله پشت سر هم رخداده باشد، ۳۰ سال زلزلهای نداشته و پسازآن دو زلزله بافاصله چند ماه رخداده باشد و به همین ترتیب ممکن است ۱۰ زلزله در فاصلههای زمانی متفاوت رخداده باشد. بنابراین توالی رخداد زلزلهها منظم نیست و نمیتوان از دوره بازگشت زلزلهها زمان دقیقی را استنباط کرد، همانطور که اکنون ۸۰ سال از زلزله ویرانگر مکران در سال ۱۹۴۵ گذشته و هنوز زلزلهای در این منطقه رخ نداده است.
زلزله احتمالی تهران نیز که سالهاست کارشناسان نسبت به وقوع آن هشدار میدهند، نمونه دیگر از دوره بازگشت زلزله میباشد. زیرا گفتهشده، دوره بازگشت زلزله تهران ۱۵۰ سال است، درحالیکه اکنون ۱۸۰ سال از آخرین زلزله ویرانگر تهران گذشته، اما هنوز زلزله رخ نداده است و درواقع نمیتوان هیچ زمانی را برای وقوع آن پیشبینی کرد.
اگر گسل مکران فعال شود، چه اتفاقی برای سواحل جنوبی ایران خواهد افتاد و آمادگی مواجهشدن با چه حوادثی را باید داشته باشیم؟
مهمترین خطری که ایالت مکران- نواز زون مکران در سمت جنوبی استان سیستان و بلوچستان- را تهدید میکند، وقوع سونامی در اثر رخداد زلزله در امتداد – دریای عمان- گسل مکران است. زیرا اگر در این منطقه زلزله رخ دهد- زلزله نه به مفهوم خرابی ساختمانها بلکه به معنای آسیبدیدگی در اثر سونامی است - البته در خلیجفارس این تهدید وجود ندارد، اما در منطقه جنوبی به دلیل اتصال دریای عمان به اقیانوس هند و اقیانوسی بودن این منطقه احتمال وقوع سونامی زیاد است و احتمال خطر سونامی تا محدودههای شهری چابهار نیز پیشبینی میشود.
زلزلههای مختلف شدیدی در مکران رویداده، اما تنها زلزله شدیدی که بهصورت دستگاهی ثبتشده و سونامی نیز ایجاد کرده زلزله سال ۱۹۴۵میلادی – ۱۳۲۴ شمسی- است که این زلزله سونامیای به ارتفاع ۱۲ متر ایجاد نموده و به گفته تعدادی از محققان ۴ هزار نفر در کراچی پاکستان کشته داده و امواج این سونامی در شهرهای ایران نیز گزارش و موجب جابهجایی تکه سنگهای بسیار بزرگشده است.
با توجه به اینکه امتداد این گسل در منطقه سیستان و بلوچستان است، اگر نزدیک سواحل ایران زلزله رخ دهد، براثر جابهجایی این گسل احتمال وقوع سونامی وجود دارد که تهدیدی بسیار جدی برای سکونتهای نزدیک ساحل محسوب میشود و ازآنجاکه توسعه منطقه مکران در دستور کار قرارگرفته، در نظر گرفتن مقابله با این خطر بالقوه در طراحیها و احداث سازهها بسیار حائز اهمیت است.
تحلیل خطر، اثر ساخت گاه و تحلیل ریسک لرزهای با تأکید بر آسیبپذیری ساختمانها و ابنیهها و سازههای موجود در منطقه و موارد مطالعاتی تفصیلی دیگر ازجمله اقدامات موردنیاز و بسیار اولویتداری است که بر انجام آن تأکید ویژه وجود دارد.
تأسیسات بندرگاهی و نواحی مسکونی مکران در برابر حوادث غیرمترقبه ازجمله سونامی باید چه الزاماتی را رعایت کنند؟
بناها و مستحدثات نباید بهگونهای ساختهشوند که جبهه مقابل پیشروی امواج سونامی باشند. در پیلوتهای ساختمانها نیز باید آب بتواند جریان پیدا کند و مانعی بر سر راهآب نباشد، یعنی دیوار بناها بهگونهای باشد که جریان آب را هدایت کند تا بناها تخریب نشوند.
همچنین ضرورت دارد در طراحی فضاها نیز باید کانالهای بزرگی تعبیه شود که امکان تخلیه سریع آب فراهم باشد تا آب ناشی از پیشروی امواج به موانعی برخورد نکند تا میزان خسارتها به حداقل ممکن کاهش یابد.
زیرا سونامی از نوع مخاطراتی است که قابل پیشبینی است به این معنا که میتوان از ۵ یا ۱۰ دقیقه قبل هشدار داد. زیرا پس از جابهجایی گسل و رخداد زلزله، امواج آب با سرعت بسیار پایینی به سمت ساحل حرکت میکند که اگر سیستم هشدار سونامی باشد، با هشدار بهموقع حداقل میتوان جان انسانها را نجات داد. درحالیکه در زلزلههای سطح خشکی کمتر از چند ثانیه فرصت داریم. بنابراین ۱۰ دقیقه زمان بسیار خوبی است.
اما متأسفانه نهتنها هیچیک از این موارد در تأسیسات بندرگاهی و نواحی مسکونی سواحل جنوبی ایران لحاظ نشده است، بلکه ساختمانهای سیستان و بلوچستان به لحاظ کیفیت ساخت یکی از ضعیفترین استانهای کشور محسوب میشوند.
آیا این الزامات در طرح توسعه چابهار دیدهشده است؟
خلیجﻓﺎرس ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ وﺿﻌﯿﺖ ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ، از دﯾﺮﺑﺎز ﺣﺎئز اﻫﻤﯿﺖ ﺑﻮده است اما در این میان سواحل ۶۰۰ کیلومتری مکران -از بندرعباس تا پساب ندر- در حاشیه دریای عمان چندان موردتوجه قرار نگرفته است و این در حالی است که این سواحل را میتوان به لحاظ ویژگیها و قابلیتهای اقتصادی، اجتماعی و دفاعی گنج ناشناختهای دانست که میتواند زمینههای اقتدار بیشتر ایران را در منطقه فراهم آورد.
بنابراین توسعه چابهار ضرورتی انکارناپذیر است، اما باید در طرح توسعه این منطقه تمهیدات لازم برای مقابله با وقوع سونامی اندیشیده شود که البته اطلاعرسانیهای مکرر از سوی بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی انجامشده است ولی از اینکه مشاوران و متصدیانی که در امور عمرانی توسعه چابهار فعالیت دارند، چقدر به این مهم توجه کردهاند، اطلاعی ندارم.
بااینحال توسعه میشود راهاندازی سیستم هشدار سونامی اجراییترین اقدامی است که با هزینه کم میتوان انجام داد، ضمن آنکه ضرورت دارد طراحی مستحدثات و محیط با احتساب خطر وقوع سونامی صورت گیرد و درواقع سیاستهای توسعهای بدون توجه به مخاطرات طبیعی و عدم انجام مطالعات مذکور در محدوده با خطر زلزله و سونامی مکران، مسلماً جنبه پایدار نخواهد داشت و توصیه میشود قبل از اجرای پروژههای عمرانی و توسعهای در منطقه این مطالعات بنیادی موردتوجه قرار گیرد.
اگر گسل مکران فعال شود دامنه تخریب آن در ایران چقدر است و کدام مناطق مستعد سونامی هستند؟
طبق گزارشهای محلی از سونامی سال ۱۹۴۵ که مرکز آن در پاکستان بوده، پیشروی آب در چابهار در حد ۲ تا ۳ کیلومتر بوده است، اما اگر حرکت کسل مکران نزدیک سواحل جنوب ایران رخ دهد، این احتمال وجود دارد تا چندین کیلومتر آب با ارتفاع بالا و مخرب پیشروی کند و بسیاری از سکونتگاههای ساحلی و حتی دور از ساحل را تحت تأثیر قرار دهد.
نظر شما