برداشت بیرویه از آبهای زیرزمینی که علت اصلی آن خشکسالی و سوءاستفاده برخی صنایع بوده سبب باز شدن حفرههای زمین و گسترش فرونشست در استانهای مختلف شده است. به طوری که بنا بر نظر کارشناسان پدیده فرونشست زمین به جز استان گیلان در تمامی استانهای کشور شناسایی و نقشهبرداری شده است.
همچنین در ۱۸ استان کشور، نرخ فرونشست سالانه بیش از ۱۰ سانتیمتر گزارش شده در حالی که آمارهای جهانی معمولاً نرخهای بالای ۵ سانتیمتر را به عنوان میزان قابل توجه در نظر میگیرند. این موضوع نشان میدهد علاوه بر وسعت زیاد مناطق فرونشست، سرعت این پدیده در ایران نیز بسیار بالا بوده و کشور ما از نظر گستردگی و شدت فرونشست زمین در بین سه کشور نخست جهان قرار دارد و از نظر تعداد پهنههای با خطر بسیار بالا نیز متأسفانه رتبه نخست دنیا را به خود اختصاص داده است.این مسئله در استانهای خشک نظیر سیستان و بلوچستان، اصفهان، کرمان، خراسان رضوی و یزد روز به روز در حال اوج گرفتن است و اگر تدبیری اندیشیده نشود زمین نیز ما انسانها را غافلگیر کرده و در فرصت مناسبی بخش زیادی از ساختمانها و زیرساختها را خواهد بلعید.
چندی پیش مدیرعامل شرکت آب منطقهای یزد نیز پرده از یک بحران بزرگ در این باره برداشته و عنوان میکند: برداشت بیرویه آب زیرزمینی، فرونشست زمین را در ۱۹ محدوده استان به دنبال داشته که ادامه این روند زیرساختها و ساختمانها را تهدید میکند.
جواد محجوبی با بیان اینکه در استان یزد سالانه حدود ۸۴۰ میلیون مترمکعب آب از سفرههای زیرزمینی برداشت میشود، خاطرنشان میکند: در حالی که میزان آب تجدیدپذیر استان تنها حدود ۵۳۰ میلیون مترمکعب است. این بیلان منفی سبب فرونشست زمین شده و بیشترین میزان آن در منطقه رستاق اردکان تا ۱۴ سانتیمتر ثبت شده است. با این مقدمه و برای شفافسازی بیشتر فرونشست زمین در یزد گفتوگویی با دکتر حسین ملکینژاد، دکترای هیدرولوژی و منابع آب و استاد دانشگاه یزد انجام دادهایم که در ادامه بیان میشود.
عامل اصلی برداشتهای بیرویه چیست و وضعیت دشتهای استان یزد بر اثر این برداشتها چگونه است؟
استان یزد به دلیل قرارگیری در اقلیم خشک، بارش اندک و تبخیر بالا همیشه دچار تنش آبی شدید بوده و با استان سیستان و بلوچستان کمبارشترین استانهای کشور هستند. سرانه منابع آبی تجدیدپذیر در استان یزد حدود ۸۰۰ مترمکعب برای هر نفر بوده که تقریباً نصف میانگین کشوری است.
تأمین آب برای بخشهای کشاورزی، صنعت و معدن، شرب و بهداشت در این استان به شدت وابسته به منابع آب زیرزمینی است و حدود ۹۴ درصد از کل مصارف سالانه از طریق منابع محدود آب زیرزمینی استان تأمین میشود در حالی که میانگین کشوری حدود ۵۵ درصد است. در حال حاضر میانگین بیلان منفی آبخوانهای استان حدود ۲۴۰ میلیون مترمکعب در سال است، به عبارتی سالانه معادل این مقدار از ذخایر زیرزمینی استان کاسته شده که یکی از پیامدهای ناگوار و مخرب آن فرونشست زمین است. معضلات محیط زیستی، افت تولیدات کشاورزی، بیابانزایی، کاهش کیفیت آبهای زیرزمینی و محدودیت شدید در تأمین آب برای مصارف شرب و خانگی از پیامدهای دیگر کاهش شدید ذخایر آب زیرزمینی است. خشکسالیهای متوالی در دو دهه گذشته، رشد صنایع پرآبخواه و تمرکز آنها در دشتهای اصلی استان، صدور مجوز حفر و بهرهبرداری از چاه برای مصارف کشاورزی و صنعت و بارگذاری بیش از توان تغذیه آبخوانها در چهار دهه اخیر، مسئله تعیین تکلیف چاههای غیرمجازی که پیش از سال ۱۳۸۴ حفر شده، کشاورزی سنتی و هدررفت آب از مهمترین دلایل افت سطح آب زیرزمینی (بیش از نیم متر در سال) در استان یزد شده است و موجب شده در حال حاضر اغلب دشتهای استان در وضعیت ممنوعه و یا ممنوعه- بحرانی قرار گیرند.
چه دستگاههایی در زمینه بروز این مسئله ترک فعل داشتهاند؟
در حال حاضر اقدامهایی در راستای مدیریت مصرف آب در استان از جمله تشکیل کارگروه سازگاری با کمآبی، نصب کنتور هوشمند روی چاههای کشاورزی و صنعتی (بیش از ۹۰ درصد)، اجرای طرح اصلاح و تعدیل پروانهها و کاستن از آبدهی مجاز چاهها برای تعادلبخشی به آبخوانها، تشدید اقدامهای شناسایی چاههای غیرمجاز و اقدامهای دیگری در حال اجراست، از طرفی چالشها و مخاطرات فعلی استان یزد مانند بسیاری از مناطق دیگر کشور به صورت تجمعی در چند دهه گذشته شکل گرفته و متوجه یک دستگاه خاص نیست، از این رو نیازمند عزم ملی و اتخاذ تصمیمهایی است که برخاسته از نظرات متخصصان و صاحبنظران در حوزه آب و محیط زیست باشد.
ادامه این برداشت بیرویه چه تهدیدی برای زیرساختها و ساختمانهای استان یزد به دنبال خواهد داشت؟
در حال حاضر اغلب دشتهای استان از جمله یزد- اردکان، ابرکوه، هرات، مروست، چاهک، بافق و بهاباد و بقیه دشتها و محدودههای مطالعاتی دچار فرونشستهای گسترده هستند. ایجاد شقها و شکافهای عمیق و متعدد به طول چند کیلومتر، فروچالههای عمیق، تخریب و ایجاد شکستگی در ساختمانها، جادهها و معابر آسفالته، بناهای باستانی و دیگر مکانها و همچنین کاهش ضریب ذخیره و توان انبارش آب در آبخوانها و برگشتناپذیری آن از پیامدهای تهدیدکننده زیستبومهای استان است که باید به طور جدی و سریع مورد بررسی و رسیدگی قرار بگیرند.
آخرین وضعیت اجرای سند سازگاری با کمآبی در یزد را تشریح کنید و اساساً آیا این سند در استان یزد اجرا میشود؟
سند سازگاری با کمآبی استان یزد از سال ۱۳۹۹ به مرحله اجرا درآمده و با هدف مدیریت بهینه تقاضا، کاهش مصرف و ارتقای بهرهوری منابع آبی تدوین شده است. این سند، برنامههای متنوع و جامعی در حوزههای مختلف شرب، کشاورزی، صنعت و فضای سبز را در بر میگیرد که از جمله آنها میتوان به اصلاح الگوهای کشت، بهرهگیری از فناوریهای نوین آبیاری، بازچرخانی آب در صنایع و کاهش هدررفت در شبکههای توزیع اشاره کرد. با وجود این تلاشها، موانع و چالشهایی نیز در مسیر اجرای این برنامهها وجود دارد.
سند سازگاری با کمآبی استان یزد در دو فاز تهیه شده، فاز اول یعنی افق سال ۱۴۰۵ کاهش مصرف ۲۲۳ میلیون مترمکعب به عنوان هدف در نظر گرفته شده و برای فاز دوم اجرای سند (تا سال ۱۴۱۱) نیز صرفهجویی به میزان حدود ۱۶۰ میلیون مترمکعب پیشبینی شده است.
نقش صنایع در برداشت بیرویه از آبهای زیرزمینی یزد چه میزان است؟
در حال حاضر حدود ۸۴ درصد از سهم منابع آب زیرزمینی استان به بخش کشاورزی، ۱۰ درصد به بخش شرب و ۶ درصد آن به بخش صنعت اختصاص یافته است. در این خصوص لازم است صنایع پرآبخواه در زمینه نوسازی و استفاده از فناوریهای روز دنیا در سیستمها و تجهیزات مصرفکننده آب و رعایت استانداردهای زیست محیطی برای کاهش آلایندههای خروجی از کارخانهها اقدام کنند. در مورد مسئولیت اجتماعی و فرهنگسازی صنایع نیز اقدامهای آنها در استان در این خصوص مشهود نیست.
از طرفی بر اساس دادههای موجود تاکنون بیش از ۵۰۰ چاه غیرمجاز شناسایی و مسلوب المنفعه شده است. از طرفی تعداد دقیق چاههای غیرمجاز باقیمانده مشخص نیست و در این خصوص بایستی از فناوریهای نوین برای شناسایی آنها اقدام کرد.
راهکار برون رفت از وضعیت موجود چیست؟
در واقع فرونشست زمین نتیجه نبود مدیریت درست و آیندهنگر منابع آب در گذشته است. برای بهبود وضعیت منابع آب، اقدامهای متعددی میتوان انجام داد که شامل راهاندازی سامانه جامع نظارت و پایش هوشمند، افزایش هماهنگی و همافزایی میان نهادهای مسئول و وزارتخانههای مرتبط و توجه ویژه به سند سازگاری با کمآبی و رفع محدودیتهای فنی و مالی آن میشود. این اقدامها با بهرهگیری از فناوریهای نوین و ارتقای ظرفیتهای مدیریتی میتوانند به بهبود بهرهوری از منابع آب، کاهش هدررفت و استفاده بهینه از آبهای موجود کمک کنند. همچنین ایجاد زیرساختهای مناسب از جمله یک بانک اطلاعاتی منسجم و مشترک بین دستگاههای مرتبط برای جمعآوری و تحلیل دادههای مربوط به منابع و مصارف آب و استفاده از اطلاعات دقیق و بهروز، امکان تصمیمگیریهای مؤثرتر و سریعتر را فراهم خواهد کرد.
نظر شما