اهمیت کتاب عیون اخبار الرضا(ع) چه برای متخصصان دینی و چه برای عموم مردم اثبات شده است. این کتاب که اثر شیخ صدوق ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی (۳۸۱- ۳۰۵ق) از علمای برجسته، چهرههای سرشناس و از راویان شیعه در قرن چهارم هجری بوده یکی از پرکاربردترین و معتبرترین منابع روایی است. شیخ صدوق با گردآوری سخنان و بحثهای امام رضا(ع) با دیگر دانشمندان آن دوران، بسیاری از مباحث مهم اسلامی را از آینه کلام معصوم(ع) مطرح کرده است. در سلسله نشستهای «همایش کتاب عیون اخبار الرضا(ع) از نگاه فرهیختگان» که در مؤسسه آموزشی - پژوهشی امام خمینی(ره) برگزار شد از زبان استادان و علما مباحث ارزشمندی درباره این اثر مطرح شد که در ادامه مشروحی از آنها آمده است.
عیون اخبار الرضا(ع)، اثری کارا برای استخراج قواعد اخلاقی
حجتالاسلام دکتر حسین احمدی از جمله پژوهشگران فلسفه اخلاق و عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی - پژوهشی امام خمینی(ره) در نشست «همایش کتاب عیون اخبار الرضا(ع) از نگاه فرهیختگان» به تبیین «قواعد اخلاقی» و نسبت آن با «اصول اخلاقی» و «قواعد فقهی» بر پایه روایتهای این اثر گرانقدر پرداخت و گفت: همان گونه که در فقه به استخراج قواعد پرداخته شده است، در حوزه اخلاق نیز باید به این مهم اهتمام ورزید. برخی آثار معاصر عربی ذیل عنوان «قواعد اخلاق» منتشر شدهاند، اما اغلب قواعد را با اصول خلط کردهاند. روایتهای «عیون اخبار الرضا(ع)» ظرفیت بالایی برای استخراج قواعد دقیق اخلاقی دارد.
او در ادامه با اشاره به «قاعده اخلاقی» بیان کرد: قاعده اخلاقی میتواند خود حکم اخلاقی نیز تلقی شود، همان طور که در فقه، «قاعده طهارت» هم حکم است و هم مبنای استنباط احکام دیگر.
پژوهشگر حوزه اخلاق به تفاوت میان قاعده اخلاقی و اصل اخلاقی اشاره کرد و افزود: اصل، مبنای عام است، مانند «قرب الهی» در اخلاق اسلامی یا «بیشترین سود برای بیشترین افراد» در سودگرایی؛ اما قاعده، ناظر به استنباط در موارد جزئی است. قاعده اخلاقی همچنین از مفاهیمی چون «اصل، حکم، قانون، ضابطه، کُد اخلاقی، قضیه اخلاقی و قواعد اصول اخلاقی» متمایز است؛ همان گونه که در فقه نیز «قواعد فقهی» غیر از «اصول فقه» است.
اثری با قابلیت بررسی نسبت اخلاق با فقه و عرفان
حجتالاسلام دکتر حسین احمدی از دیگر استادان حاضر در این سلسله نشست در تشریح یکی از قواعد مهم اخلاقی که از روایات «عیون اخبار الرضا(ع)» قابل استخراج است، به «نقش فاعل بر اساس عنوان وصفی» اشاره کرد و توضیح داد: این قاعده میگوید ارزش داوری اخلاقی باید با توجه به عنوان و نقش فاعل صورت گیرد؛ یعنی «وظیفه» در نسبت با موقعیتِ فاعل تغییر میکند.
وی با ذکر مثالهایی این قاعده را تبیین کرد: به عنوان نمونه «ظلمپذیری» در برابر «دشمنِ حربی» نکوهیده است و دفاع و مقاومت واجب؛ اما در نسبت با «والدین»، صبر و مدارا توصیه شده و حتی اخم کردن ناروا شمرده شده است. در باب «نعمت»، وظیفه «منعَمٌ علیه» شکرگزاری است: «مَن لَم یشکرِ المُنعِمَ مِنَ الخَلقِ لَم یشکرِ الخالقَ»؛ اما «منعِم» ـ اگر اهل احسان است ـ نباید انتظار شکر داشته باشد و باید خود را واسطه فیض الهی بداند. درباره «همسایه»، مؤمن آزار نمیرساند و اگر اذیتی دید، صبر و حسن همجواری فضیلت است. این توصیه با لزوم مقابله با تهاجم دشمن حربی منافات ندارد، زیرا عنوانها متفاوت است. در نسبتهای دیگر (معلم و شاگرد، کارفرما و کارگر، حاکم و رعیت) نیز تکالیف متقابل با توجه به عنوانها تعریف میشود.
دکتر احمدی در پایان، به نسبت قواعد و اصول اخلاقی اشاره کرد و افزود: نظریههای اخلاقی تکبنیاد (مانند سودگرایی یا نگرش «قرب الهی» در اخلاق اسلامی) ممکن است یا «قاعدهگرا» باشند یا «موردگرا»، در اخلاق اسلامی میتوان قواعد متعددی را ذیل اصل قرب الهی سامان داد. قواعد اخلاقی میتوانند عام و خاص، یا دارای نسبت تقدم و اهم و مهم باشند؛ قواعد «اصول اخلاقی» نیز وظیفه اولویتبندی و حل تزاحم را بر عهده دارند.
وی در جمعبندی سخنان خود تأکید کرد: استخراج منسجم قواعد اخلاقی از «عیون اخبار الرضا(ع)» افزون بر کمک به حل مسائل اخلاقی نوپدید، نظم و انسجامی در نظام اخلاق اسلامی پدید میآورد و نسبت نقشها و عناوین را در ارزش داوریها شفاف میکند.
آموزههای ناظر به مفهوم عدالت از کتاب عیون اخبار الرضا(ع)
کتاب عیون اخبار الرضا(ع) همان طور که ذکر شد دارای مفاهیم کارا و قابل استفاده برای عموم مردم است. حجتالاسلام والمسلمین دکتر سیدکاظم سیدباقری، استادیار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و سردبیر دوفصلنامه «آیین حکمرانی»، در ادامه سلسله نشستهای «همایش کتاب عیون اخبار الرضا(ع) از نگاه فرهیختگان» به تبیین مفهوم «اخلاق سیاسی» در منظومه فکری امام رضا(ع) پرداخت و گفت: اخلاق سیاسی را باید مجموعهای از بایدها و نبایدهای اخلاقی در رفتار و گفتار سیاسی حاکمان و شهروندان برای ساماندهی روابط متقابل آنان دانست. وی با تأکید بر تبیین حکمرانی اخلاقی بر اساس سیره رضوی افزود: این الگو در برابر رویکرد آمرانه و یکسویه، بر تعامل محبتآمیز میان امام و مأموم (رهبر و جامعه) اصرار دارد و زمینه را برای اظهار نظر، گفتوگو و مشارکت شهروندان به منظور رشد فضائل اخلاقی فراهم میآورد.
استادیار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، «عدالت» را رکن اساسی حکمرانی اخلاقی معرفی کرد و گفت: عدالت؛ آرامش، ثبات سیاسی و پیشرفت را به ارمغان میآورد.
از دیگر محورهای مورد اشاره سخنران، «کرامت و عزت شهروندان» به عنوان شاخص بنیادین حکمرانی اخلاقی رضوی بود. «تقوای سیاسی» نیز از دیگر مؤلفههای مهم حکمرانی اخلاقی بود که مورد تأکید این استاد دانشگاه قرار گرفت. وی افزود: تقوای سیاسی به معنای پرهیز از بیمبالاتی در حکمرانی و رعایت حدود الهی در تصمیمگیریهاست، زیرا بیتقوایی منجر به ضایع شدن امور مسلمانان میشود.
دکتر سیدباقری همچنین به اصل «شایستهسالاری» اشاره کرد و گفت: حاکم و کارگزار باید هم «تخصص» و هم «تعهد» داشته باشند. وی ویژگیهای امام عادل را حکمت، رأفت، صداقت، امانتداری و انصاف برشمرد.
آموزش گفتوگو به سبک معصوم در عیون اخبار الرضا(ع)
حجتالاسلام والمسلمین دکتر سیدسجاد ایزدهی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، در پنجاه و هفتمین پیشنشست از سلسله نشستهای «همایش کتاب عیون اخبار الرضا(ع) از نگاه فرهیختگان» به تحلیل و بررسی روایتهای سیاسی و حکومتی در کتاب «عیون اخبار الرضا(ع)» پرداخت و ویژگیهای برجسته امام را بر اساس روایتهای این کتاب شامل علم، حکمت، فهم اجتماعی، قضاوت و داوری، سخاوت، خوشخُلقی و جوانمردی دانست.وی افزود: تأمین امنیت، عدالت قضایی، رفع فقر و گرسنگی و پاسداری از حدود الهی از وظایف اساسی امام است.دکتر ایزدهی جایگاه امامت را «زمام دین»، «نظام المسلمین» و «عزت مؤمنین» تعریف کرد و توضیح داد: قبول طاعات مانند نماز و زکات در منظومه ولایی معنا مییابد و اداره مرزها، بیتالمال و اجرای احکام، همگی در قلمرو امام قرار دارند.
مدیر گروه سیاست پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، در ادامه به تحلیل روایتهای خاصی پرداخت و گفت: در خصوص قیام زید، تفکیک میان «زیدِ شهیدِ طالبِ رضای آل محمد(ع)» و «زیدالنار» از اهمیت بالایی برخوردار است.وی زمینههای این قیام و نسبت آن با مبارزه علیه طاغوت را با تکیه بر نقلهای امام رضا(ع) مورد بررسی قرار داد. همچنین به حدیث سلسله الذهب اشاره کرد و «لا إله إلا الله حصنی… بشرطها و أنا من شروطها» را تفسیری عمیق دانست که در آن، ولایت امام شرط ورود به حصن توحید تفسیر شده است.
تحلیل پذیرش ولایتعهدی توسط امام رضا(ع) از دیگر محورهای مورد توجه حجتالاسلام والمسلمین دکتر ایزدهی بود. وی این اقدام را پذیرشی ناگزیر برای «اصلاح از درون» و کاستن از شر دانست و با استدلال قرآنیِ قصه یوسف(ع) و عزیز مصر، میان «همراهی ابزاری با ظلم» و «حضور مأذون برای دفع فساد و احقاق حق» تمایز قائل شد. وی در جمعبندی مباحث خود، سه ضلع کلیدی در خوانش سیاسی کتاب «عیون اخبار الرضا(ع)» را برشمرد: «ضرورت حکومت» که برهان عقلی نیاز جامعه به «قیّم/ رئیس» برای اجرای قوانین و صیانت از دین را مطرح میکند، «ویژگیها و وظایف حاکم» که بر اساس سیره رضوی تبیین میشود و «نحوه تعامل با حاکم جور» که با رویکرد اصلاحی و دفع فساد صورت میگیرد.
به روش امام رضا(ع) به خدا برسیم
حجتالاسلام والمسلمین دکتر سیداحمد رهنمایی، عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی - پژوهشی امام خمینی(ره)، در ادامه به تشریح ابعاد «هنر داد و ستد با خدا» در سیره حضرت ثامن الحجج(ع) اشاره و به تبیین این مفهوم کلیدی در پرتو روایات «عیون اخبار الرضا(ع)» پرداخت. وی در خصوص «عوامل کلیدی ارتباط با خدا» گفت: عوامل مؤثر در برقراری و تقویت پیوند با خداوند متعال شامل نماز بهعنوان سرلوحه عبادت، استغفار برای جلب رحمت الهی، احسان و دستگیری از نیازمندان برای تحصیل رضای خدا، دعا با توجه به چیستی و کیفیت خواسته، صبر در عبادت، بر معصیت و مصیبت، اخلاق نیکو شامل رأفت و محبت، تلاش علمی برای شناخت خدا، انس با قرآن همراه با تدبر، زیارت و توسل به اهل بیت(ع) بهعنوان واسطه تعمیق محبت الهی و تعظیم مؤمن به دلیل عظمت جایگاه او در پیشگاه الهی است.
دکتر رهنمایی به زمینههایی اشاره کرد که ارتباط مستقیم و مؤثر با خداوند را تسهیل میکنند و در ادامه افزود: از جمله این زمینهها میتوان به «بسمالله الرحمن الرحیم» بهعنوان کلید گشایش کارها، «لا إلهَ إلاّ الله حِصنی...» بهعنوان دژ توحید و امنیت معنوی، سوره حمد بهعنوان نماد گفتوگوی دوسویه با خدا، پیامبر اکرم(ص) بهعنوان باب اطمینان و درگاه وحی، ولایت اهل بیت(ع) بهویژه «ولایةُ أمیرالمؤمنین(ع) حِصنی» به عنوان راهبر ارتباط با خدا، شکر مخلوق و خالق، مراتب نور ایمان در ملکوت، اذکار روزانه و کلیدی، نماز به عنوان «قربان کلّ تقی» و پاسداشت منزلت مؤمن اشاره کرد.
محور سوم سخنان دکتر رهنمایی راهکارهای عملی برای حفظ و استمرار این داد و ستد معنوی بود. وی بر بزرگداشت حق خدا در همه احوال، پرهیز از غرور عبادت، پایداری بر توحید از رهگذر زیارت و ولایت، تکیه بر «لاحولَ و لا قوّةَ إلاّ بالله»، ذکر در کسب و کار، گریه از خشیت الهی، صله رحم، توکل مؤثر با پرداخت حقوق الهی، دعا برای هدایت، انفاق و سخاوت، حسنظن به فضل خدا و تمسک مستمر به ولایت اهل بیت(ع) تأکید کرد.
وی به موانع مهمی که سد راه این ارتباط میشوند، اشاره کرد و گفت: اطاعت از مخلوق در معصیت خالق و پرخوری و پرگویی بهعنوان آفات روانی و معنوی که دل را سنگین و راه ارتباط را مسدود میکنند از جمله این موانع هستند. این استاد حوزه در جمعبندی سخنان خود تأکید کرد: «هنر داد و ستد با خدا» صرف آموختن مفاهیم نیست؛ بلکه مهارتی است که با تمرین عوامل و راهکارهای یاد شده و دوری از آفات بدست میآید. وی خاطرنشان کرد: آن گاه که «بسمالله» آغاز هر کار شد، «ذکر» روح آن، «نماز» اوج ارتباط و «ولایت» راهبر آن و تجارت نافعه تحقق مییابد که ثمره آن آمرزش، بهشت و نصرت الهی است.
نظر شما