طی نیم قرن اخیر بخش قابل توجهی از گونههای برجسته حیات وحش کشور مانند شیر ایران و ببر مازندران برای همیشه منقرض شده و یا مانند سایر گونهها در معرض خطر شدید انقراض قرار گرفتهاند.
سالها پیش حیوانات پرابهتی مثل شیر و ببر در خاک کشورمان یکهتازی میکردند ولی به مرور زمان نسل آنها منقرض شد و حالا باید برای نجات جان گونههای در خطر انقراض کشور کوشید.
بر اساس آماری که اسفند ۱۴۰۰ از سوی سازمان حفاظت محیط زیست اعلام شده است، متأسفانه طی نیم قرن اخیر ٧٠درصد گونههای برجسته حیات وحش کشور را از دست دادهایم و بسیاری از گونهها از جمله یوزپلنگ آسیایی نیز در لبه پرتگاه انقراض قرار دارند.
همچنین این آمار نشان میدهد ۸۷ گونه جانوری کشور در معرض خطر انقراض قرار دارند که یوزپلنگ آسیایی، گوزن زرد ایرانی، خرس قهوهای، پلنگ، خرس سیاه، گورخر ایرانی، انواع پرندگان شکاری، هوبره و میشمرغ برخی از این گونهها هستند.
تهدیدهای بسیاری برای در معرض خطر قرار گرفتن گونههای حیات وحش وجود دارد که تغییر اقلیم و خشکسالیهای طولانیمدت، تخریب و تبدیل زیستگاهها که ما در ایران با آن بسیار دست و پنجه نرم میکنیم، جادهسازی، معدن، دام مازاد بر ظرفیت، خطوط انتقال نیرو، زمینهای کشاورزی و دیمکاریها که هر مکانی را با شخم زدن به زمین کشاورزی و دیمی تبدیل میکنند از جمله این چالشها و تهدیدهاست.
مهندس معصومه صفایی، معاون دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش سازمان محیط زیست در گفتوگو با ما به تشریح وضعیت گونههای در معرض خطر انقراض در ایران پرداخت و عوامل تهدیدکننده آنها را توضیح داد که در ادامه میخوانید.
چند گونه جانوری در ایران داریم؟
مجموع مهرهداران در کشور با احتساب آبزیان به حدود هزار و ۴۰۰ گونه میرسد.
چند گونه در معرض خطر انقراض قرار دارند؟
با توجه به تنوع زیستی ایران در حال حاضر ۸۷ گونه جانوری مهرهدار در معرض خطر انقراض در کشور داریم.
از میان گونههای در حال انقراض کدام یک از اهمیت بیشتری برخوردار است؟
اهمیت هر گونه به موقعیت آن در چرخه زیستی و جایگاه اکولوژیکی آن بستگی دارد و هیچ گونهای را نمیتوان بدون در نظر گرفتن نقش اکولوژیکی آن، مهمتر یا کماهمیتتر دانست، زیرا هر گونهای به لحاظ اهمیت ذخایر ژنتیکی برای ما یک گونه بااهمیت است و حتی نمیتوانیم یک گونه از حشرات را منفک کنیم و بگوییم اهمیت این گونه از یوزپلنگ برای ما کمتر است. در واقع به لحاظ چرخه زیستی و اکولوژیکی، هر گونه جایگاه متفاوت و متمایزی دارد و نمیتوان آن را بااهمیتتر دانست.با این حال با توجه به نقشی که گونهها در اکوسیستم ایفا میکنند، میتوانیم جایگاهی خاص برای آن گونه قائل شویم. مثلاً گونههایی که در ردههای واسط هرم غذایی بین گیاهان و جانوران قرار دارند، علفخواران هستند.
این گونهها به عنوان گونههای شاخص، جانورانی هستند که برای ما بسیار حائز اهمیتاند؛ چراکه علاوه بر اینکه واسط بین گیاهان و جانوران هستند، شاخص یا نشاندهنده سلامت اکوسیستم هم محسوب میشوند.یعنی شما وقتی گونه گیاهخواری دارید مثل جوندهها، اینها تأمینکننده غذای گوشتخواران واسط از جمله پرندههای شکاری، روباه و شغال میشوند و گوشتخواران واسط نیز در کنار علفخواران طعمه گونههای رأس هرم مثل پلنگ و یوزپلنگ و گونههایی از این دست هستند، بنابراین، هر گونهای در جایگاه اکولوژیکی اهمیت خودش را دارد، ولی گونههای شاخص در معرض خطر انقراض بر اساس وضعیت بقا معرفی میشوند.
مهمترین گونههای در معرض خطر انقراض کداماند؟
گونههای شاخص در معرض خطر انقراض ایران شامل یوزپلنگ آسیایی - بهعنوان رأس هرم گوشتخواران (Apex Predator)، حفظ جمعیت آن نشاندهنده سلامت کل زنجیره غذایی است-، خرس سیاه آسیایی- نقش مهمی در پراکنش بذرها و حفظ پوشش گیاهی مناطق کوهستانی ایفا میکند و از جمله گونههای همهچیزخوار (Omnivore) در اکوسیستم محسوب میشود- و گوزن زرد ایرانی که یک گونه گیاهخوار کلیدی بوده و تنظیمکننده پوشش گیاهی مناطق زیستگاهی خود و طعمه اصلی برخی از گوشتخواران بزرگ است، اگرچه در حال حاضر جمعیت احیا شده آن در طبیعت بسیار اندک است.
کدام گونه از پرندگان در معرض انقراض قرار دارند؟
پرندگان در معرض خطر انقراض نیز شامل شاهینها و زاغ بور که گونه اندِمیک و خاص ایران است. اندمیک بودن یک گونه بدان معناست که دامنه پراکنش آن محدود به مرزهای کشورمان ایران بوده و از دست رفتن آن به معنای انقراض جهانی آن گونه است. همچنین از جمله خزندگان در معرض خطر انقراض نیز میتوان به اَفعی دمعنکبوتی یا تمساح پوزهکوتاه ایرانی اشاره کرد و از آبزیان در معرض خطر انقراض هم انواع دلفینها، نهنگها و ماهیان خاویاری را میتوان نام برد.
دستاندازی انسان به طبیعت و توسعه شهرها چه سهمی در این میان دارد؟
اگر بخواهیم عوامل تأثیرگذار بر انقراض گونههای حیات وحش در جهان را بررسی کنیم، مهمترین و نخستین عامل تهدیدکننده حیاتوحش؛ تخریب و تکهتکه شدن زیستگاههای حیات وحش بوده که نتیجه فعالیتهای بیضابطه انسان برای توسعه افسارگسیخته شهری، ساخت جادهها، فرودگاهها و... است.
این تخریبها موجب از بین رفتن گذرگاههای حیاتی جانوران وحشی و کاهش تبادل ژنتیکی میان جمعیت آنها شده است، این وضعیت موجب ضعف ژنتیکی و در پی آن مرگ و میر ناگهانی جمعیتها در اثر عوامل بیماریزا میشود.
نمونهای از آن کاهش جمعیت ۵۰ تا ۶۰ درصدی نشخوارکنندگان کوچک در پارک ملی سیاهکوه به دلیل کاهش منابع غذایی است.
سهم شکارچیان غیرمجاز و مجاز در کاهش جمعیتهای جانوری چقدر است؟
دومین عامل، شکار غیرمجاز و بهرهبرداری بیرویه است که موجب کاهش جمعیت گونهها و حرکت آنها به سمت انقراض میشود. کما اینکه ما در بخش ماهیان بیشتر با این قضیه مواجه هستیم، به طوری که گونههایی از ماهیهای بومی ایران مثل حلوای سفید به دلیل صید بیرویه به شدت کاهش یافته است و صیادان محلی جنوب کشور به این موضوع اذعان دارند.
خرید و فروش و قاچاق حیوانات چقدر در کاهش گونههای جانوری کشور تأثیر داشته است؟
قاچاق حیات وحش نیز سومین تهدید حیات وحش محسوب میشود. به طوری که قاچاق حیات وحش پس از قاچاق اسلحه و انسان، سومین جرم پولساز جهان است و شبکههای پیچیده سازمان یافته دارد. این قاچاق در کشور ما به وضوح شامل پرندگان شکاری، هوبره، تخم هوبره و گونههای دیگر میشود و تقاضای بازار موجب افزایش آن میشود.
قاچاق حیوانات از سایر کشورها به ایران چه تأثیراتی بر حیات وحش بومی کشور میگذارد؟
در حال حاضر در کشور خودمان افراد بسیاری هستند که از شیر، مار پیتون، تمساح و میمون بهعنوان حیوان خانگی نگهداری میکنند و هر چه این علاقه افراطی - که در مسیر درستش حرکت نکرده- توسعه پیدا کند به قاچاق حیات وحش دامن میزند.
همچنین ورود افسارگسیخته ماهیان زینتی نمونه دیگری از قاچاق گونههای غیربومی به کشور است که با ورود به منابع آبی میتوانند برای سایر گونههای بومی بسیار خطرساز شوند. لاکپشت گوشت قرمز چینی از این دست است که در کنار دیگر ماهیهای زینتی در بازارهای شب عید در شهرهای مختلف کشور به فروش میرسد و پس از تعطیلات نوروز در برکهها رهاسازی میشود و اکنون این لاکپشتها در بیشتر منابع آبی بهعنوان رقیب لاکپشت برکهای ایرانی زیست میکنند و حضور آنها خیلی پررنگتر از گونه بومی است.
آماری از تجارت غیرقانونی حیات وحش در ایران دارید؟
به صورت موردی میتوان آمار داد. به عنوان نمونه در یک سال گذشته با کمک نیروی انتظامی از قاچاق هفت توله خرس سیاه به خارج از کشور پیشگیری شده است، اما آن بخشی که شناسایی نمیشود مشخص نیست، در واقع نمیتوان آمار دقیقی از تجارت غیرقانونی حیات وحش در ایران ارائه داد.
نظر شما