در این روزهای حزن‌انگیز که به شهادت مظلومانه پاره تن پیامبر(ص)، حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها)، تعلق دارد، بهترین راه برای عرض ارادت و کسب معرفت، بازخوانی ابعاد گوناگون سبک زندگی آن اسوه بی‌بدیل است. در نخستین گام از این درس‌نامه، به یکی از اساسی‌ترین و درخشان‌ترین ویژگی‌های سیره فاطمی، یعنی «عفاف و حجاب» می‌پردازیم؛ خصیصه‌ای که نه فقط یک پوشش ظاهری، بلکه تجلی‌گاه کرامت، وقار و شخصیت والای یک زن مسلمان در محضر الهی و عرصه اجتماع است.

تبیین همه جانبه این خصیصه مبتنی بر توضیح چند نکته کلیدی است؛

«عفاف و حجاب» دو فضیلت اخلاقی و رفتاری است که قرآن، مردان و زنان را به «عفاف» و به‌ویژه زنان را به رعایت «حجاب» مکلف و موظف نموده است. از همین رو، قرآن کریم در آیه (۳۱) سوره (نور) می‌فرماید: «وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَ یَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَ لا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا ما ظَهَرَ مِنْها وَ لْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلی‌ جُیُوبِهِنَّ»؛ و به زنان با ایمان بگو دیدگان خود را (از هر نامحرمی) فرو بندند و پاکدامنی ورزند و زیورهای خود را آشکار نگردانند، مگر آنچه که طبعاً از آن پیداست و باید روسری خود را بر سینه خویش (فرو) اندازند.

و همچنین در آیه ۵۹ سوره احزاب می‌فرماید: «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْواجِکَ وَ بَناتِکَ وَ نِساءِ الْمُؤْمِنِینَ یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِنْ جَلَابِیبِهِنَّ ذلِکَ أَدْنی‌ أَنْ یُعْرَفْنَ فَلا یُؤْذَیْنَ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً»؛ ای پیامبر! به همسران و دخترانت و زنان مؤمنان بگو روسری‌های بلند بر خود بیفکنند، این (عمل) مناسب‌تر است تا (به عفت و پاکدامنی) شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند، و خداوند آمرزنده مهربان است.

‏«عفاف» آن قوه معنوی و تقوای باطنی است که مردان و زنان را از هرگونه هرزگی، چشم‌چرانی و خودنمایی که موجب تحریک شهوت و غریزه جنس مخالف و نامحرم می‌شود، بازمی‌دارد. از همین رو، راغب در «المفردات» می‌نویسد: «عفت به معنی پدید آمدن حالتی در نفس است که آدمی را از غلبه شهوت باز می‌دارد و «عفیف» به کسی گفته می‌شود که دارای این وصف و حالت باشد». مؤلف «التحقیق» می‌نویسد: «این ماده در اصل، به معنی حفظ نفس از تمایلات و شهوات نفسانی است؛ همان‌گونه که تقوا به معنی حفظ نفس از انجام گناهان می‌باشد، بنابراین عفت یک صفت درونی است؛ در حالی که تقوا ناظر به اعمال خارجی است». (التحقیق فی کلمات القرآن، مصطفوی، ج ۸، ص ۱۸۰)

بنابراین، «عفت» از بزرگ‌ترین فضایل انسانی است و هیچ‌کس در سیر الی‌الله، بدون داشتن «عفت» به جایی نمی‌رسد. در زندگی دنیا نیز آبرو، حیثیت و شخصیت انسان در گرو عفت است.

دلیل بر حجاب و پوشش اسلامی، واژه «خِمار» در آیه ۳۱ سوره نور و «جَلابیب» در آیه ۵۹ سوره احزاب است؛ چراکه در معنای خمار آمده است:

خمار در اصل به معنای پوشش است، ولی معمولاً به چیزی گفته می‌شود که زنان با آن سر خود را می‌پوشانند، مانند روسری. برخی دیگر از مفسرین در معنای خمار چنین آورده‌اند که خمار همان مقنعه زنان است. در شأن نزول آیه ۳۱ سوره نور ذکر گردیده که قبل از نزول این آیه، زنان دامنه روسری خود را بر شانه‌ها یا پشت سر می‌افکندند، به‌طوری که گردن و قسمتی از سینه آن‌ها نمایان بود و موجب می‌گشت که نظر نامحرمان به سوی آنان جلب شود و همین نظرها گاهی مسائلی را به دنبال داشت. لذا با نزول این آیه شریفه، خداوند به زنان دستور می‌دهد که روسری خود را بر گریبان خود بیفکنند تا هم گردن و هم آن قسمت از سینه که بیرون است، مستور گردد. بدین ترتیب، با توجه به معنای خمار و کاربرد آن، معنای دیگری جز پوششی که سر و گردن و قسمتی از سینه زنان را بپوشاند، از آن اراده نمی‌شود. (تفسیر نمونه، ج ۱۴، ص ۴۳۵-۴۴)

به‌علاوه، در بخش ابتدایی آیه ۳۱ سوره نور، لزوم پوشش زینت‌های زن مورد تأکید قرار گرفته و می‌فرماید: «وَ لا یُبْدینَ زینَتَهُنَّ...»؛ و نباید زینت خویش را آشکار سازند. زینت آن چیزی است که موجب زیبایی، آراستگی و نیکویی زن می‌شود، خواه عرضی باشد یا ذاتی. نهی قرآن در این مورد نسبت به هر چیزی است که عرف مردم آن را زینت و زیبایی به حساب می‌آورد و تفاوتی وجود ندارد که زینت مثل گلوبند و گوشواره از بدن جدا باشد یا مثل آرایش و تزئین به چهره و بدن متصل باشد و یا زینتی طبیعی نظیر موی سر یا جلوه‌های بدن باشد؛ و اینکه یکی از زینت‌ها و جمال‌های بشر، مخصوصاً خانم‌ها، موی سر است، شکی نیست.

بدین ترتیب، قرآن کریم در خصوص وجوب پوشش موی سر، به جای اشاره و تأکید بر یکی از مصادیق زینت و زیبایی زن (مثلاً موی سر)، از لفظ عام‌تری که کلیه زیبایی‌ها و جلوه‌های زن را در بر می‌گیرد و از آن تعبیر به زینت می‌شود، استفاده کرده و در یک بیان کلی می‌فرماید: «لا یُبْدینَ زینَتَهُنَّ».

در معنای «جلباب» که در آیه ۵۹ سوره احزاب آمده است، مفسر کبیر علامه طباطبایی در «المیزان» می‌نویسد: «"جلابیب" جمع جلباب است و آن جامه‌ای است سرتاسری که تمامی بدن را می‌پوشاند، و یا روسری مخصوصی است که صورت و سر را ساتر می‌شود، و منظور از جمله "پیش بکشند مقداری از جلباب خود را"، این است که آن را طوری بپوشند که زیر گلو و سینه‌هایشان در انظار ناظرین پیدا نباشد». (ترجمه تفسیر المیزان، ج ۱۶، ص ۵۱۰)

با تأمل در همین دو واژه دقیق قرآنی، «خمار و جلباب»، مفسرین و فقها می‌گویند حجاب به معنای پوشش اسلامی بر زنان واجب است.

زنان مسلمان در حفظ و رعایت «عفاف و حجاب» و عمل به این فریضه و تکلیف، به سه دسته تقسیم می‌شوند:

‏• دسته اول؛ زنانی هستند که از عفت باطنی و درونی تهی و خالی هستند. از همین رو، نه تنها باطن خود را در بی‌قیدی نسبت به پوشش اسلامی نشان می‌دهند، بلکه با صد قلم آرایش و گریم کردن، خودشان را در معرض نگاه نامحرمان قرار می‌دهند و شأن و منزلت خود را پایین می‌آورند.

‏• دسته دوم؛ زنانی هستند که علاوه بر عفت باطنی و درونی، از حجاب و پوشش اسلامی چون مانتو بلند استفاده می‌کنند.

‏• دسته سوم؛ زنانی هستند که نه تنها از عفت باطنی برخوردارند و از حجاب اسلامی استفاده می‌کنند، بلکه از حجاب و پوشش برتر که چادر است، بهره می‌برند.