‏

سیره‌ای که با بخشیدن عزیزترین‌ها آغاز و به نزول سوره «انسان» در شأن ایشان ختم می‌شود و به عالم می‌آموزد که بخشندگی حقیقی، گذشتن از خویش برای رضای اوست.

‏درس ششم: انفاق و ایثار

برای اینکه این خصیصه به درستی و همه‌جانبه مورد تحلیل قرار بگیرد، بیان چند نکته لازم و ضروری است:

۱. یکی از راه‌های سلوک و تقرب به خداوند متعال، «وجه‌الخلقی» و دستگیری از نیازمندان است. از همین رو قرآن کریم می‌فرماید: «لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّی تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ»؛ هرگز به نیکی دست نمی‌یابید، مگر آنکه از آنچه دوست دارید، (در راه خدا) انفاق کنید. (آل عمران، آیه ۹۲)

۲. این سلوک «وجه‌الخلقی» دارای مراتبی است و هر مرتبه از آن، موجب تقرب به حضرت حق تعالی شده و صبغه و رنگ «وجه‌اللهی» می‌گیرد.

‏مرتبه نخست، «صدقه و انفاق» است. به این معنا که انفاق‌کننده و بخشنده، مازاد بر نیاز خود را برای دستگیری نیازمندان به کار می‌گیرد و آنها را در سفره‌اش می‌نشاند. از همین رو در سیره حضرت زهرا (سلام الله علیها) آمده است:

‏«پیامبر یک دست پیراهن نو به دخترش داده بود تا در شب عروسی بپوشد. هنگامی که موکب عروس رهسپار خانه حضرت علی (علیه السلام) بود، زن سائلی پیش آمد و در برابر عروس اظهار احتیاج نمود. فاطمه (سلام الله علیها) که در آن وقت دو پیراهن داشت، یکی کهنه و دیگری نو، به مصداق آیه «لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّی تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ» (آل عمران، آیه ۹۲)؛ هرگز به نیکی دست نمی‌یابید مگر اینکه از آنچه دوست می‌دارید، انفاق کنید، پیراهن نو را به فقیر بخشید. حضرت فاطمه (ع) مظهر تقوا و ایثار، بی‌درنگ لباس عروسی را از تن درآورد و به آن زن فقیر بخشید. حضرت با این عمل، دیگری را بر خود مقدم داشت. این عمل وی به قدری جالب و این فداکاری به اندازه‌ای بزرگ است که تاکنون تاریخ نتوانسته نمونه‌ای از آن را در خاطره خود ثبت نماید. آری، زهرای اطهر با همان لباس معمولی به خانه شوهر رفت و سند ایثار در چهره درخشان زندگی‌اش ثبت گردید.»

‏مرتبه دوم، «مواسات» است. به این معنا که انفاق‌کننده، نیازمندان را در سرمایه زندگی خود شریک قرار می‌دهد. از آنجایی که زندگی مشترک فاطمه (سلام الله علیها) و علی (علیه السلام) در حالی شکل گرفته بود که در جامعه نوپای اسلامی، فقیران و مستمندان زیادی به سر می‌بردند، ایشان می‌کوشیدند به پیروی از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) زندگی ساده و به دور از تجملات را برای خود فراهم کنند و به مواسات اسلامی عمل نمایند.

نقل شده که چون حضرت رسول (ص) از سفری مراجعت می‌فرمود، ابتدا به خانه حضرت فاطمه (س) تشریف می‌برد و مدتی می‌ماند و بعد از آن به منزل خود می‌رفت. در یکی از سفرهای پیامبر (ص)، حضرت زهرا (س) برای خود دستبند، گلوبند و گوشواره‌ای از جنس نقره تهیه کرده و پرده‌ای بر در خانه خود آویخته بود. هنگامی که رسول خدا (ص) از سفر بازگشت و به خانه فاطمه(س) وارد شد، چون چشمش به زینت‌های مورد استفاده ایشان افتاد، با ناراحتی از خانه بیرون رفت و به مسجد وارد شد و در کنار منبر نشست. حضرت فاطمه(س) با فهمیدن علت این رفتار پدر، برای جلب خشنودی و رضایت رسول خدا، همه آن زینت‌ها را نزد پدر فرستاد و پیغام داد که دخترت سلام می‌رساند و می‌گوید: اینها را در راه خدا انفاق کنید! و چون آنها را نزد پیامبر آوردند، سه مرتبه فرمود: «آنچه را که می‌خواستم، فاطمه انجام داد. پدرش به فدای او باد». (بحارالانوار، ج ۴۳، ص ۸۳)

‏مرتبه سوم، «ایثار» است. مقصود از ایثار این است که ایثارکننده، هر آنچه را که خود به آن نیازمند و سخت محتاج است، به نیازمندان می‌بخشد. یکی از مراتب سلوک معنوی حضرت زهرا (سلام الله علیها) که وی را سرآمد همه عارفان و سالکان قرار داده است، همین مرتبه «ایثار» است.

از همین رو در شأن نزول آیات سوره «انسان»، از ابن‌عباس نقل شده است که: امام حسن و امام حسین(علیهما السلام) بیمار شدند. پیامبر(ص) با جمعی از یاران به عیادتشان آمدند و به علی (علیه السلام) گفتند: چه خوب است که برای بهبودی فرزندانت نذری کنی. حضرت علی (ع)، حضرت فاطمه (س) و فضه (کنیز آن دو بزرگوار) نذر کردند که اگر کودکان بهبودی یافتند، سه روز روزه بدارند. بچه‌ها بهبودی یافتند. آنان روزه گرفتند اما هنگام افطار، در هر سه شب، نیازمندی در خانه را زد؛ شب اول مسکینی، شب دوم یتیمی و شب سوم اسیری. و آنها در هر سه شب، غذای خود را به آن نیازمندان بخشیدند. صبح روز چهارم، علی (ع) دست امام حسن و امام حسین (ع) را گرفت و نزد رسول خدا (ص) آمد. آن حضرت وقتی بچه‌ها را دید که از شدت گرسنگی ضعیف شده‌اند، گریه کرد. در این هنگام جبرئیل با سوره دهر (انسان) بر آن حضرت نازل شد.

آیاتی که در سوره انسان درباره ابرار نازل شده، در شأن فاطمه (سلام الله علیها) و خانواده اوست که نشان می‌دهد ارزش ایثار و اطعام آنان به خاطر نهایت اخلاص در راستای کسب رضایت پروردگار می‌باشد و لذا می‌فرماید: «وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی‌ حُبِّهِ مِسْکیناً وَ یَتیماً وَ أَسیراً إِنَّما نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِیدُ مِنْکُمْ جَزاءً وَ لا شُکُوراً»؛ و غذایی را که (به آن) علاقه و نیاز دارند، به مسکین و یتیم و اسیر می‌دهند(و می‌گویند:) ما شما را فقط برای رضای خدا اطعام می‌کنیم و هیچ پاداش و سپاسی از شما نمی‌خواهیم. (انسان، آیات ۸-۹؛ به نقل از مجمع البیان، ج ۱۰، ص ۲۰۹)