‏جلسه هفتگی اخلاق با محوریت «شرح دعای هشتم صحیفه سجادیه» و با موضوع «حقوق و تربیت خانواده» در مسجد حوزه علمیه قائم(عج) چیذر با سخنرانی آیت‌الله سیدعلی‌اصغر هاشمی علیا برگزار شد. ایشان در این جلسه به تبیین وظیفه انسان در قبال تربیت خانواده و نقش محوری «ادب» در سعادت دنیوی و اخروی پرداختند.

‏حفظ خانواده از آتش؛ یک فرمان الهی

آیت الله هاشمی علیا با بیان اینکه در کلام الهی، مسئولیت انسان نسبت به خانواده به صراحت بیان شده است، بیان می‌کند: خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنفُسَکُمْ وَأَهْلِیکُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ» (سوره تحریم، آیه ۶) (ای کسانی که ایمان آورده‌اید، خود و خانواده خویش را از آتشی که هیزم آن انسان‌ها و سنگ‌هاست، نگه دارید). امام صادق(ع) در ذیل این آیه شریفه می‌فرمایند، هنگامی که این آیه نازل شد، اصحاب از پیامبر اکرم(ص) پرسیدند که چگونه خود و خانواده‌مان را از آتش جهنم حفظ کنیم؟ ایشان فرمودند: «اِعْمَلُوا الْخَیْرَ وَ ذَکِّرُوا بِهِ أَهْلِیکُمْ وَ أَدِّبُوهُمْ عَلَی طَاعَةِ اللَّهِ» (الکافی، ج ۵، ص ۶۲) (خودتان کارهای خیر انجام دهید، خانواده خود را به آن متذکر سازید و آنان را بر طاعت خداوند ادب کنید). این دستور، یک نقشه راه روشن است: ابتدا خودسازی و سپس تلاش برای تربیت و سوق دادن فرزندان و اطرافیان به سوی طاعت الهی.

‏مؤمن، میراث‌گذار علم و ادب برای خانواده

ایشان اضافه می‌کند: رویکرد انسان مؤمن و انسان غافل در قبال سرنوشت خانواده، کاملاً متضاد است. امام صادق(ع) در روایتی می‌فرمایند: «لَا یَزَالُ الْمُؤْمِنُ یُورِثُ أَهْلَ بَیْتِهِ الْعِلْمَ وَ الْأَدَبَ الصَّالِحَ حَتَّی یُدْخِلَهُمُ الْجَنَّةَ جَمِیعاً» (تفسیر قمی، ج ۲، ص ۳۷۷). انسان مؤمن، همواره و دائماً برای خانواده خود، علم و ادب صالح را به ارث می‌گذارد تا سرانجام همگی را وارد بهشت کند. رفتن به بهشت را می‌توان به یک مهمانی بزرگ تشبیه کرد؛ اگر انسان به تنهایی دعوت شود، لذت چندانی نخواهد داشت، اما اگر تمام خانواده در آن ضیافت حضور داشته باشند، نشاط و سرور آن وصف‌ناپذیر است. مؤمن نیز چنین است؛ نه تنها برای بهشت رفتن خود تلاش می‌کند، بلکه می‌کوشد تا تمام اطرافیانش، از کوچک و بزرگ خانواده گرفته تا خادم و حتی همسایه و دوستان را با خود همراه سازد. بهشتی که فرزند و خانواده انسان در آن نباشند، برای او گوارا نیست. به همین دلیل است که امر به معروف و نهی از منکر، به عنوان ابزاری برای دستگیری از دیگران و دعوت آن‌ها به سعادت، از جایگاه والایی برخوردار است.

این استاد اخلاق ادامه می‌دهد: در مقابل، انسان غافل و معصیت‌کار که مسیر جهنم را در پیش گرفته، نه تنها خود را به هلاکت می‌اندازد، بلکه خانواده‌اش را نیز با خود همراه می‌کند. او خانواده را به مجالس گناه و هواهای نفسانی می‌برد و بی‌تقوایی را در میان آن‌ها ترویج می‌دهد تا همگی را در آتش شریک خود سازد.

‏قلب نوجوان، زمینی آماده برای زراعت

آیت‌الله هاشمی علیا به کلامی از امیر مؤمنان نیز اشاره کرده و یادآور می‌شود: امیرالمؤمنین علی(ع) در نامه‌ای به فرزندشان امام حسن(ع)، قلب یک نوجوان را به زمینی خالی و آماده تشبیه می‌کنند: «إِنَّمَا قَلْبُ الْحَدَثِ کَالْأَرْضِ الْخَالِیَةِ مَا أُلْقِیَ فِیهَا مِنْ شَیْ‏ءٍ قَبِلَتْهُ، فَبَادَرْتُکَ بِالْأَدَبِ قَبْلَ أَنْ یَقْسُوَ قَلْبُکَ وَ یَشْتَغِلَ لُبُّکَ» (نهج البلاغه، نامه ۳۱) (همانا قلب نوجوان مانند زمینِ آماده است که هر بذری در آن افکنده شود، آن را می‌پذیرد. پس من در تأدیب تو شتاب کردم، پیش از آنکه قلبت سخت شود و عقلت به امور دیگر مشغول گردد). این بیان نشان می‌دهد که دوره نوجوانی، استعداد و قابلیت بی‌نظیری برای تربیت دارد. اگر در این زمین مستعد، بذر علم، اخلاق و معنویت کاشته شود، محصولی مطلوب به بار خواهد نشست؛ اما اگر رها شود، این قابلیت را از دست داده و دیگر پذیرای رشد نخواهد بود.

‏ادب، برترین میراث برای فرزندان

استاد سطح عالی حوزه علیه تأکید می‌کند: ارزش انسان به علم، اخلاق و آداب دینی اوست. مال و ثروت و زرق و برق دنیا نه تنها به ارزش معنوی انسان نمی‌افزاید، بلکه می‌تواند آن را کاهش دهد. آنچه موجب کمال و رفعت انسان می‌شود، اخلاق، ادب، اعتقادات و یقین او به خداوند و عالم آخرت است. از این رو، بهترین میراثی که والدین می‌توانند برای فرزندان خود به جای بگذارند، ادب است، نه مال. در حدیث آمده است: «خَیْرُ مَا وَرَّثَ الْآبَاءُ لِلْأَبْنَاءِ الْأَدَبُ» (غرر الحکم و درر الکلم، ح ۴۹۸۳). مال برای گذران زندگی لازم است، اما این ادب و اخلاق است که سعادت حقیقی را به ارمغان می‌آورد. پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند: «طَالِبُ الْأَدَبِ أَحْظَی مِنْ طَالِبِ الذَّهَبِ» (مجموعه ورام، ج ۱، ص ۲۵۱) (جوینده ادب، بهره‌مندتر از جوینده طلاست). ادب نیکو حتی می‌تواند کاستی‌های نسب و حسب را جبران کند، چنانکه امیرالمؤمنین (ع) فرمودند: «حُسْنُ الْأَدَبِ یَنُوبُ عَنِ الْحَسَبِ» (غرر الحکم و درر الکلم، ح ۴۸۰۱). در مقابل، ادب بد، بهترین حسب و نسب را نیز تباه می‌سازد.

ایشان در ادامه ‏به رابطه عقل و ادب نیز اشاره کرده و بیان می‌کند: عقل، عطیه‌ای الهی است، اما این گوهر گران‌بها برای رشد و شکوفایی نیازمند ادب است. امیرالمؤمنین (ع) می‌فرمایند: «ذَوُو الْعُقُولِ مِنَ الْحَاجَةِ إِلَی الْأَدَبِ کَمَا یَظْمَأُ الزَّرْعُ إِلَی الْمَطَرِ» (غرر الحکم و درر الکلم، ح ۵۱۷۸) (صاحبان خرد، به ادب نیازمندند، همان‌گونه که زراعت تشنه باران است). زراعت بدون آب خشک می‌شود و عقل نیز بدون ادب از کار می‌افتد و به زمین می‌خورد. این ادب است که به عقل قوام می‌بخشد، آن را روشن می‌کند و به حرکت درمی‌آورد. پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «حُسْنُ الْأَدَبِ زِینَةُ الْعَقْلِ» (إرشاد القلوب، ج ۱، ص ۷۳). همچنین امام سجاد (ع) ادب را نشانه کمال عقل می‌دانند. در واقع، این دو لازم و ملزوم یکدیگرند، تا جایی که امام حسن (ع) می‌فرمایند: «لَا أَدَبَ لِمَنْ لَا عَقْلَ لَهُ» (کشف الغمة فی معرفة الأئمة، ج ۲، ص ۱۹۷) (کسی که عقل ندارد، ادب ندارد).

‏اصول و روش‌های عملی تربیت

ایشان یادآور می‌شود: تربیت فرزندان باید با حکمت و ظرافت همراه باشد. در روایتی، شخصی از فرزند خود به حضرت موسی(ع) شکایت کرد. ایشان فرمودند: «لَا تَضْرِبْهُ وَ اهْجُرْهُ وَ لَا تُطِلْ» (الکافی، ج ۶، ص ۵۰) (او را مزن، با او قهر کن، ولی قهرت را طولانی نکن). این یک راهکار تربیتی است؛ گاهی بی‌اعتنایی کوتاه و نشان دادن نارضایتی، مؤثرتر از برخورد فیزیکی است. از سوی دیگر، نباید در عبادت و تأدیب، بر فرزندان سخت گرفت. پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند: «بُعِثْتُ عَلَی الشَّرِیعَةِ السَّمْحَةِ السَّهْلَةِ» (من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۱۶۶) (من بر شریعتی آسان و سهل مبعوث شدم). دین اسلام، دین حرج و سختی نیست. والدین باید استعداد و توان فرزند خود را در نظر بگیرند و تکالیف سنگین بر دوش او نگذارند تا از عبادت و دین‌داری زده نشود. بلکه باید با تشویق، ایجاد ذوق و محبت، او را به تدریج به سوی کمال هدایت کنند. یکی از روش‌های تشویقی، تفاوت قائل شدن میان فرزندان بر اساس رفتار آن‌هاست. اگر فرزندی باتقوا و باادب است و دیگری نیست، احترام بیشتر به فرزند مؤدب و بی‌اعتنایی به دیگری، می‌تواند یک پیام تربیتی مؤثر باشد و او را به اصلاح رفتار ترغیب کند.

آیت‌الله هاشمی علیا در پایان با توصیه به ‏اعتدال در عبادت عنوان می‌کند: امام صادق(ع) نقل می‌کنند که در جوانی، با تلاش و کوشش بسیار به عبادت مشغول بودم و در حین طواف، از شدت گرما عرق می‌ریختم. پدرم، امام باقر (ع)، مرا دیدند و فرمودند: «یَا بُنَیَّ، إِنَّ اللَّهَ إِذَا أَحَبَّ عَبْداً رَضِیَ عَنْهُ بِالْیَسِیرِ» (الکافی، ج ۲، ص ۱۰۴) (فرزندم، هنگامی که خداوند بنده‌ای را دوست بدارد، به عمل اندک او راضی می‌شود). این کلام گهربار نشان می‌دهد که هدف اصلی، جلب محبت خداوند است. اگر انسان با ترک گناه محبوب خدا شود، خداوند به عبادت اندک او نیز راضی خواهد بود. نباید خود را آنچنان در عبادات مستحب به زحمت انداخت که اصل بندگی فراموش شود. در نتیجه، وظیفه والدین آن است که با در نظر گرفتن این اصول، فرزندان خود را به تدریج تربیت کنند. جوانی که از کودکی با ادب و معارف دینی رشد کند، در بزرگسالی به انسانی کامل، متدین و عارف به دین تبدیل خواهد شد که هم خود و هم جامعه را به سوی سعادت رهنمون می‌شود.