در سالهای اولیه اعلام پروژه نئوم، محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی به عنوان نمادی از جاهطلبیهای جسورانه ظاهر شد؛ جاهطلبیهایی که قرار بود عربستان را از بند نفت رها کرده و آن را به قطبی جهانی از نوآوری تبدیل کند. یک عده هم با بازنشر ویدئوهای خیالی از پروژه نئوم، گوش فلک را کر کرده بودند که بیایید و ببینید چگونه چرخ توسعه در عربستان سعودی با سرعت میچرخد و ما درجا میزنیم. نئوم با وعده شهری خطی به طول ۱۷۰کیلومتر، بدون کربن و مملو از فناوریهای آیندهنگرانه، بیش از یک پروژه عمرانی بود؛ نمادی از رؤیاپردازیای که مرزهای واقعیت را نادیده میگرفت؛ اما در ۶ ماه گذشته، نشانههای واضحی از عقبنشینی مشاهده شده؛ عقبنشینی که نهتنها چالشهای مالی و فنی را برجسته میکند؛ بلکه انتقادهایی را برمیانگیزد درباره اینکه آیا این جاهطلبیها از ابتدا بیش از حد دور از دسترس نبودند؟
رؤیای تریلیون دلاری
پروژه نئوم در سال ۲۰۱۷ به عنوان ستون فقرات «چشمانداز ۲۰۳۰» معرفی شد، با بودجه اولیه ۵۰۰ میلیارد دلاری که به سرعت به ۵/۱ تریلیون دلار رسید. بنسلمان، با الهام از ایدههای علمی-تخیلی، «لاین» را به عنوان شهری بدون خودرو، با دیوارهای آینهای و انرژی ۱۰۰ درصدی تجدیدپذیر توصیف کرد؛ شهری که قرار بود ۹ میلیون نفر را در خود جای دهد و اقتصاد عربستان را دگرگون کند. به گزارش فایننشال تایمز در نوامبر ۲۰۲۵، این رؤیاپردازی اولیه با «فرضیات خوشبینانه» همراه بود که قوانین فیزیک و اقتصاد را نادیده میگرفت؛ برای نمونه، ساخت دیوارهایی به ارتفاع ۵۰۰ متر در صحرا، بدون در نظر گرفتن بادهای شدید و زلزلههای منطقهای، از ابتدا مورد تردید مهندسان قرار داشت. منتقدان؛ از جمله معماران بینالمللی درگیر پروژه، به نقل از وال استریت ژورنال، هشدار داده بودند که «این پروژه بیشتر شبیه یک آزمایش فانتزی است تا یک شهر واقعی»؛ اما صدای آنها در برابر جاهطلبیهای بنسلمان خاموش ماند. این رویکرد که بر پایه «دستکاری عمدی» پیشبینیهای اقتصادی بنا شده بود نشاندهنده رهبری است که ترجیح میداد واقعیت را قربانی تصویرسازی کند، حتی اگر به قیمت هدررفت منابع تمام شود.
برخورد نئوم با دیوار واقعیت
در ۶ ماه اخیر واقعیتهایی مانند هزینههای سرسامآور و افت قیمت نفت، بنسلمان را وادار به عقبنشینی کرده است. به گزارش رویترز در ۲۹ اکتبر ۲۰۲۵، صندوق سرمایهگذاری عمومی عربستان(PIF) با دارایی ۹۲۵ میلیارد دلاری، تمرکز خود را از «گیگاپروژههای» املاک مانند نئوم به سمت هوش مصنوعی، گردشگری مذهبی و تولید پیشرفته تغییر داده؛ نئوم اکنون تنها «یکی از اکوسیستمها» است، نه اولویت اصلی. ساخت «لاین» که قرار بود نماد این جاهطلبی باشد، به تنها ۴/۲ کیلومتر محدود شده -اغلب برای استادیوم جام جهانی ۲۰۳۴ – و بخشهای وسیعتری متوقف شده، طبق گزارش تایمز آو ایندیا در ۲۷ اکتبر ۲۰۲۵. این عقبنشینی که با برکناری مدیران ارشد مانند ندمی النصر در نوامبر ۲۰۲۴ و جایگزینی وی با عیمان المضایفر همراه بود، انتقادهایی را برانگیخته مبنی بر اینکه بنسلمان سالها منتقدان داخلی را اخراج و پروژه را به یک «فاجعه مالی» تبدیل کرده است. به نقل از بلومبرگ در اکتبر ۲۰۲۵، عربستان در حال بازنگری زمانبندی پروژهها تا سه سال یا بیشتر است؛ اعتراف به اینکه «سرعت ۱۰۰ مایلی» اولیه با کسری بودجه روبهرو شده است. این عوامل -از کمبود سرمایهگذاران خارجی (که طبق فایننشال تایمز در آوریل ۲۰۲۵، به دلیل «محیط محدود منابع» عقب نشستهاند) تا مشکلات لجستیکی مانند استفاده از ۲۰ درصد فولاد جهانی بدون بازگشت سرمایه- نشان میدهد چگونه رؤیاپردازی بنسلمان به دیوار واقعیت خورده و پروژه را به یک «آزمایش شکستخورده» تبدیل کرده است.
نشانههای عقلانیت یا اجبار؟
این عقبنشینی هرچند اجباری به نظر میرسد، میتواند به عنوان نشانهای از عقلانیت رو به رشد بنسلمان تفسیر شود -عقلانیتی که تحت فشار عوامل فراوانی شکل گرفته است. نخست، افت شدید قیمت نفت که بیش از ۶۰ درصد درآمد عربستان را تشکیل میدهد، نقش کلیدی داشته است. به گزارش میدل ایستآی در آوریل ۲۰۲۵، عربستان با قیمت برنت زیر ۷۰ دلار در بشکه، مجبور به «بررسی جامع» پروژههای نئوم شده تا منابع محدود را اولویتبندی کند. دوم، چالشهای فنی و مدیریتی؛ مانند تأخیرهای ساختمانی و گزارشهای داخلی از «هزینههای بیش از حد» (والاستریت ژورنال، مارس ۲۰۲۵)، بنسلمان را وادار به پذیرش واقعیت کرده است. پروژهای که قرار بود تا ۲۰۳۰ تکمیل شود، اکنون تا ۲۰۴۵ یا حتی ۲۰۸۰ به تعویق افتاده، با هزینهای که به ۸/۸تریلیون دلار رسیده است؛ بیش از ۲۵ برابر بودجه سالانه عربستان. سوم، بازخوردهای عمومی و بینالمللی؛ از جمله پست مریم الدوسری در ایکس در ۶ نوامبر ۲۰۲۵ (پایان خط: شهر آرمانشهری محمد بنسلمان توسط قوانین فیزیک و مالی نابود شد) که بیش از ۹۵۰ هزار بازدید داشته، فشار را افزایش داده است. همچنین به نقل از ماریو ناوفال در ایکس در ۲۹ اکتبر ۲۰۲۵، «رؤیای غولپیکر سعودی ترمز میزند... عملگرایی در لباس جاهطلبی»، نشاندهنده حس عمومی بوده که این چرخش، هرچند دیر، لازم بوده است. این عوامل، بنسلمان را از یک رؤیاپرداز به رهبری تبدیل کرده که تحت اجبار به سمت تصمیمگیریهای واقعبینانهتر حرکت میکند، هرچند منتقدان میگویند این عقلانیت میتوانست زودتر ظاهر شود.
در نهایت، داستان نئوم نه تنها انتقادی بر جاهطلبیهای بیپشتوانه بنسلمان است؛ بلکه هشداری برای دیگر رهبران جوان هم محسوب میشود؛ جایی که رؤیاپردازی با واقعیت برخورد میکند، پایداری واقعی زاده میشود، نه فانتزیهای پرهزینه.
خبرنگار: علی نیکپندار
نظر شما