اسم زیارت که می‌آید، تصویر گنبد و گلدسته در ذهنمان نقش می‌بندد اما نام زائر را که می‌شنویم، بیشتر از صحن و سرا، یا دست خود را به دامان ضریح به خاطر می‌آوریم یا تصویر هزارتکه خودمان را در آینه‌های خانه حضرتش. تصویری که نماد منیت ماست که در آستان او سر فروآورده و شکسته می‌شود. منی با دلی شکسته و روحی خسته که نور و حیات را در آینه‌های حرم مطهر رضوی می‌جوید. آینه‌هایی که به دست هنرمندان از سالیان دور بر در و دیوار و سقف و ایوان آستان علی بن موسی‌الرضا(ع) نشانده شده و بخش مهمی از آرایه‌های معماری این بارگاه هستند. در ادامه بررسی مفاهیم عرفانی آرایه‌های حرم مطهر رضوی، به بررسی معانی و مفاهیم عرفانی آرایه آینه‌کاری می‌پردازیم.

آینه چون نقش تو بنمود راست

آینه نزد ایرانیان جایگاهی دیرینه و ارزشمند دارد و مردم ایران‌زمین پیش از اسلام نیز آینه را به عنوان نمادی از نور و زایش می‌دیدند و به همین منظور، آن را در سفره هفت‌سین و سفره عقد نشانده‌اند. از دیگر سو، آینه در نزد مردم ایران‌زمین نماد انسان مؤمن نیز بوده است، زیرا شخص مؤمن مانند آینه‌ای است که می‌تواند عیب‌ها و نقص‌های افراد را نمایان کند. معنایی که در حدیث معروف «المؤمن مرآت المؤمن» نیز موجود است. همچنین خواص شفافیت و بازتابش آینه موجب ساخته‌شدن ترکیبات گوناگونی از این واژه در ادبیات فارسی شده است، ترکیباتی چون آینه دل، آینه جان، آینه هستی و آینه گیتی‌نما که کنایه از دل مؤمن است و نیز آینه جمال و جز آن‌ها در ادب فارسی به ابزاری برای بیان مفاهیم عرفانی یا پند و اندرز تبدیل شده است. (دایره‌المعارف اسلامی، مدخل آینه) بر این اساس، حضور و وجود آینه و هنر آینه‌کاری در اماکن مقدس و مطهر عجیب و دور از ذهن نیست.

شود آیینه بختش مقابل

در میان آرایه‌های معماری چنان‌که گفته می‌شود آینه‌کاری از واپسین ابتکارات خاص هنرمندان ایرانی بوده است و هنرمندان صفوی آن را در اماکن مقدس و خانه سلاطین به کار برده‌اند. اگر به پژوهش‌های موجود درخصوص آینه‌کاری نظر بیندازیم درخواهیم یافت برای نخستین بار آینه در تزئین بنای دیوان‌خانه شاه طهماسب صفوی در قزوین به کار رفته است. خواجه زین‌العابدین علی عبدی بیک نویدی شیرازی در کتاب دوحة الازهار(ص ۹۷) که تاریخ تألیف آن پیش از ۹۵۵ق / ۱۵۴۸م است، در وصف دیوان‌خانه قزوین بیت زیر را سروده که در آن به نصب آینه در ایوان بنا اشاره‌ای دارد: «به هر ایوان که آید در مقابل / شود آیینه بختش مقابل» با وجود این، نشانه‌هایی از کاربرد این هنر در نزد ایرانیان پیش از اسلام نیز موجود است، هرچند نمونه‌های موجود از این هنر به دوران صفوی بازمی‌گردد. دورانی که ما امروز آن را یکی از دوره‌های اوج این هنر می‌شناسیم، زیرا در این دوره به ساخت اماکن متبرک، مساجد و مدارس توجه بسیار شده است. پس از سقوط صفویان و دوران رکود اقتصادی در ایران، این هنر هم دچار رکود و انجماد شد و نخستین بنای آینه‌کاری شده پس از این دوره، دیوان‌خانه کریم‌خان زند در شیراز بود که آن هم به سال ‌۱۲۰۹ هجری قمری به فرمان محمدخان قاجار ویران شد. به هر رو، پس از صفویه در دوران قاجار نیز آینه‌کاری نزد سازندگان بنا بسیار مورد توجه قرار گرفته است و از آن در بناهای مقدس، بارگاه شاهان و خانه‌های بزرگان استفاده می‌شده است.

از اشکال هندسی تا کتیبه‌های قرآنی

کاربرد آینه در بناها به شکل قطعات کوچک در اشکال هندسی بوده است که به شیوه‌های گوناگون در بنا نصب و به کار می‌رفته است. این قطعات کوچک گاه اشکال هندسی و گاه طرحی از گل‌ها و گیاهان می‌ساختند. همچنین هنرمندان روی آینه‌ها از نقوش بهره می‌گرفتند و به‌کارگیری کتیبه قرآنی، حدیث و استفاده از اسماء‌الله یکی از موضوعات اصلی آینه‌کاری در بناهای مذهبی بوده است که با توجه به فضای موجود، به صورت کتیبه‌های بزرگ‌ یا کوچک‌ به کار برده می‌شده است. به مدد وجود حرم مطهر امام رضا(ع) در مشهد، این شهر از دیرباز به یکی از مراکز رشد و توسعه این هنر مبدل شده است و امروزه برخی از برجسته‌ترین نمونه‌های این هنر در آستان علی بن موسی‌الرضا(ع) موجود است. یکی از آن اماکن، رواق دارالسیاده است که برای تزئین آن از آینه‌کاری‌های بسیار زیبا و متنوعی استفاده شده است.

من متکثر در آینه دل

در دوره قاجار، روضه منوره و اغلب رواق‌های حرم مطهر مانند گنبدخانه، دارالحفاظ، دارالسیاده، دارالسعاده، توحیدخانه، مسجد بالاسر و کفش‌کن قائنی‌ها آینه‌کاری شد. در صحن عتیق سقف داخلی برخی از حجره‌ها و غرفه‌ها آینه‌کاری شده است. می‌توان گفت نخستین دلیل کاربرد آینه‌ها در بنا به دلیل بازتاب نور و تکثیر روشنایی بوده است. آینه‌ها در این مکان مقدس هم جلوه‌ای زیبا به بنا داده و هم تجلی‌گر نور هستند. اما جز این، آینه‌ها در ابنیه بازگوکننده مفاهیم عرفانی هستند که از دیرباز در شعر، ادب و عرفان اسلامی بیان شده است. همچنین، «به کار بردن آینه به شکل قطعه قطعه در ابعاد کوچک به صورت نقوش هندسی، موجب تکثر تصویر آدمی می‌شود و این موضوع کنایه از این اعتقاد عرفانی است که منیت انسان در مقابل عظمت پروردگار بایستی درهم شکند تا حقیقت حق بر دل آدمی آشکار شود. می‌توان بیان کرد استفاده از آینه در معماری اسلامی ایرانی یادآور وحدت خلقت و موجودات جهان و راهنمای عابد در رسیدن به مقصود است». (تبیین مفاهیم عرفانی آرایه‌های حرم مطهر رضوی در عهد صفوی)

منابع:
بازجستی در شیوه‌ها و نقوش آینه‌کاری حرم مطهر امام رضا(ع)بررسی هنر آینه‌کاری در رواق دارالسیاده حرم مطهر امام رضا(ع)
تبیین مفاهیم عرفانی آرایه‌های حرم مطهر رضوی در عهد صفوی (با تأکید بر صحن عتیق)