حرم مطهر حضرت ثامن‌الحجج(ع) بیش از ۱۲قرن قدمت دارد و براساس شواهد موجود، از همان ابتدای شهادت حضرت رضا(ع) و خاکسپاری پیکر پاک و مطهر آن حضرت در مکان کنونی، قرائت قرآن کریم در روضه منوره رضوی معمول و دایر بوده است.
اسناد و مدارک تاریخی موجود در آستان مقدس حضرت ثامن‌الائمه(ع) از اهتمام متولیان و مسئولان این نهاد مقدس در دوره‌های گوناگون تاریخ بر تلاوت کلام وحی در جوار بارگاه مطهر پاره تن رسول خاتم(ع) در این قطعه از بهشت حکایت دارند. مطابق گفته‌های «مریم شمسی‌زاده» کارشناس اسناد الکترونیک در مرکز اسناد آستان قدس رضوی، قدیمی‌ترین سند حضور افرادی با عنوان «حُفاظ قرآن کریم» در مجموعه اسناد آستان قدس، مربوط به بیش از چهار قرن پیش است. به همین بهانه و در ادامه، بخش‌هایی از سخنان این کارشناس ارشد رشته تاریخ در گفت‌وگو با خبرنگار روزنامه قدس را مرور می‌کنیم. وی ۱۵ سال سابقه خدمت در این مرکز را دارد.

وقف قرآن برای تلاوت در بارگاه عالم آل محمد(ع)

حافظ در لغت به معنی حفظ‌کننده، نگه‌دارنده، نگهبان، نگهدار و... است و در اصطلاح فعالیت‌های قرآنی، به کسی گفته می‌شود که تمام یا بخشی از سوره‌ها و آیات قرآن کریم را حفظ کرده و آیات کلام وحی را تلاوت می‌کند.
در اماکن مذهبی اسلامی از دیرباز تاکنون، شاهد حضور حافظان و قاریان قرآن کریم بوده‌ایم. در حرم مطهر امام رضا(ع) هم خدمتی با عنوان «خدمت حافظی (یا خدمت حُفّاظ)» از قدمت و سابقه‌ای طولانی برخوردار است.
وقف قرآن‌هایی بر بارگاه مطهر رضوی از وجود سنت دیرینه قرائت قرآن کریم در این مکان مقدس حکایت دارد. همچنین ساخت رواقی به نام رواق «دارالحُفّاظ» در اوایل قرن نهم قمری در کنار مرقد مطهر حضرت امام رضا(ع) نشان از حضور تعداد زیادی از حفاظ در این مکان مقدس دارد.

«حفاظ حرم» و سابقه ۴۴۵ ساله

با روی کار آمدن حکومت صفویه و افزایش حضور زائران در حرم مطهر رضوی، نقش حفاظ در این بارگاه مقدس پررنگ‌تر می‌شود. اسناد موجود در آستان قدس رضوی، اطلاعات و آگاهی‌های منحصر به فردی از خدمت حافظی در این بارگاه مقدس از دوره صفویه به بعد ارائه می‌دهد. قدیمی‌ترین سند حضور حفاظ در مجموعه اسناد آستان قدس مربوط به سال ۱۰۰۱ هجری قمری یعنی حدود ۴۴۵ سال پیش و در اوایل دوره صفویه است. این سند به پرداخت ۲هزار و ۵۰۰ دینار به دختر مرحوم «حافظ نیشابوری» برای پرداخت مستمری آن حافظ قرآن کریم اشاره دارد. محتوای این سند نشان می‌دهد حضور شخصی با عنوان حافظ قرآن حتی پیش از این تاریخ هم در مجموعه حرم منور امام هشتم(ع) وجود داشته است.
موضوع اصلی اسناد مرتبط با حافظان موجود در مرکز اسناد این آستان مبارک، بیشتر مرتبط با پرداخت حقوق و مستمری حفاظ، درخواست خدمت حافظی، قرارداد خدمت و شرح وظیفه آن‌هاست. براساس اسناد موجود، این شغل در حرم مطهر به صورت موروثی به فرزندان و در بعضی موارد به خویشان منتقل می‌شد.

موقوفاتی برای خدمت «حافظی» در آستان مقدس رضوی

با توجه به اهمیت و حضور حفاظ در حرم مطهر امام هشتم(ع)، به تدریج موقوفاتی برای این خدمت در حرم مطهر شکل گرفت. بخشی از این موقوفات به قرائت قرآن کریم در آستان مبارک امام رضا(ع) اشاره کرده و بخشی به تلاوت کلام‌الله مجید به نیت خود شخص واقف مربوط بوده است. برای نمونه می‌توان به وقف‌نامه «جیران بانو درانی» در سال ۱۲۳۷ هجری قمری و در دوره قاجار اشاره کرد که بخشی از مصارف وقف آن به حفاظ حرم مطهر تعلق داشت. در قسمتی از این وقف‌نامه چنین آمده است: «... وقف مزرعه نشان قلعه برای بیست نفر حفاظ صحیح القرائه بخواندن یک سال تمام قرائت فرمایند که عبارت از سیصد و شصت و شش جزو تمام بوده باشد که در هر یوم یک جزو تمام بعد از اذان صبح تا اول آفتاب قرائت فرمایند. با خواندن دوازده امام خواجه نصیر طوسی ختم نمایند، خصوصا و مخصوصا وقف نمودم برای دارالحفاظ آستان ثامن الائمه(ع)...».با توجه به اهمیت قرائت قرآن کریم در حرم مطهر امام رضا(ع)، رواقی با همین نام در حرم مطهر رضوی ساخته شد که مراسم خواندن قرآن و خطبه مخصوص حُفاظ آستان قدس، همه روزه در دو نوبت صبح و شام در آن برگزار می‌شود. در این آیین که به نام «مراسم صُفّه» مشهور است، قاریان قرآن آستان قدس، همه روزه صبح و شام به خواندن قرآن و دعای دوازده بند خواجه نصیر می‌پردازند. بخشی از وقف‌نامه بالا که به آن اشاره شد مربوط به همین مراسم صفه بوده است.

«جایگاه اختصاصی» و «وظایف» حفاظ حرم مطهر رضوی

با افزایش تعداد حفاظ، هر رواق حرم مطهر دارای حافظ اختصاصی خود شد. حفاظ هم با توجه به محل خدمتشان، به نام آن محل منتسب می‌شدند. برای نمونه «حافظ دارالحُفاظ»، «حافظ توحیدخانه»، «حافظ دارالسعاده»، «حافظ دوره مبارک»، «حافظ مسجد جامع گوهرشاد» و... .همچنین علاوه بر حفاظ صحن‌ها و رواق‌های مختلف حرم منور امام رضا(ع)، برخی از حفاظ، مسئول قرائت قرآن کریم بر سر مزار رجال و شخصیت‌های مدفون در حرم مطهر بودند. از قدیمی‌ترین این حفاظ می‌توان به «حافظ مزار شاه طهماسب»، «حافظ مزار رضا قلی خان ایلخانی» و... اشاره کرد. حفاظ همه تحت نظر «صدرالحُفّاظ» قرار داشتند، اما در مجموع هر حافظ در هر کشیک زیر نظر سرکشیک و خادم‌باشی همان کشیک خدمت می‌کرد.
مواجب و مستمری حفاظ نیز از حاصل موقوفات به صورت ماهانه یا سالانه و به طور نقدی یا جنسی به آنان پرداخت می‌شد. بر اساس اسناد موجود، هر حافظی که نمی‌توانست در محل خدمت خود حاضر شود، موظف بود شخصی را به عنوان «نایب» برای خود تعیین کند. همچنین به منظور ثبت حضور و غیاب حفاظ در هر کشیک در دوره قاجار، مسئولیت حضور و غیاب حفاظ در حرم مطهر رضوی بر عهده کشیک‌نویس حفاظ قرار گرفت.
بر اساس اسناد موجود در بیشتر اوقات شخص متولی (تولیت) وقت آستان قدس، حفاظ را تعیین و حکم خدمت آن‌ها را صادر می‌کرد، اما گاهی در دوره صفویه شخص شاه مملکت، به این کار اقدام می‌کرد. برای نمونه در سال۱۰۴۰ هجری قمری، شاه‌صفی در فرمانی، فردی به نام «محمد صادق» را به عنوان حافظ حرم مطهر امام هشتم(ع) منصوب می‌کند. در بخشی از این سند، شرح وظیفه وی «تلاوت کلام‌الله و تصحیح قرآن» تعیین می‌شود.
به تدریج و در دوره قاجار وظایف حفاظ مانند سایر خدمه حرم مطهر امام هشتم(ع) مشخص و مدون شد. بدین منظور دستورالعمل‌های خاصی از سوی متولی‌باشی وقت آستان قدس در ایام مختلف سال مانند ماه مبارک رمضان به صورت مکتوب به خدمه حرم مطهر اعلام می‌شد، به گونه‌ای که در قسمتی از یکی از این اسناد چنین آمده است: «... همه روزه از غره (ابتدا، آغاز، اول) شهر رمضان لغایت سلخ (انتها، پایان) مزبور، سه ساعت بغروب مانده، با حضور سلطان القُرّاء، تمام حفاظ و قُرّاء آستانه مقدسه در ایوان طلای مبارک نادری برای مقابله و قرائت کلام‌الله مجید مشرف بوده، به ترتیبی که معمول است، بصوت احسن مشغول قرائت شوند...». گفتنی است که سلطان القُرّاء، معمولاً لقب رئیس حفاظ بوده است.
همچنین شرح وظیفه حافظ در یکی دیگر از سندهای قدیمی دوره قاجاریه و به سال ۱۲۷۲ هجری قمری به این صورت اشاره شده است: «... اولاً باید مرتکب خلاف شرع مبین نشوند و حسب اللّباس از زی حافظی بیرون نروند و صحیح القرائه و از حکام شرع تصدیق بر عدالت و قرائت داشته باشند، عدالت مختص حفاظ حرم است. ثانیاً صبح و شام از ابتدا حضور الی انتها مشغول تلاوت باشند و حفاظ حرم یک جزو در صبح و یک جزو در شام تلاوت نمایند و بعد از نماز جماعت صبح و شام به خدمت حاضر شوند و بعد از فراغ صفه خدام بروند. ثالث اینکه حفاظ دوره از اول فقره تا فقره هفتم کلا حاضر باشند و در فقره هفتم که گذشت هر یک حاضر نباشند از خدمت معزول باشند. رابع بجهت حفاظ دوره بعلاوه حد خواندن فقرات دوازده امام باید یک حزب که ربع جزوات از کلام‌الله بقرائت صحیح تلاوت نمایند. خامس آنکه حفاظ دوره مبارکه بعلاوه قرائت صحیح باید صاحب صوت باشند...».