این‌ها پسماندهای عفونی‌اند؛ زباله‌هایی که هرکدام می‌تواند حامل ویروس، باکتری یا عامل بیماری‌زا باشد.

براساس برآوردهای رسمی وزارت بهداشت، روزانه بیش از ۴۵۰ تُن پسماند بیمارستانی در ایران تولید می‌شود و نزدیک به ۲۰۰ تُن از آن‌ها عفونی و خطرناک‌اند. یعنی تقریباً از هر دو کیسه زباله بیمارستانی، یکی آلوده است.

از طرفی از آن قانونی که قرار بود تکلیف همه‌چیز را روشن کند، سال‌هاست خبری نیست.

قانون «مدیریت پسماندها» بیش از ۲۰ سال پیش تصویب شد تا جلو همین آمیختگی خطرناک را بگیرد؛ تا هر بیمارستان بداند با زباله‌اش چه باید بکند.

در بندهایش دقیق نوشته‌اند پسماندهای عفونی باید بی‌خطرسازی، تفکیک و در شرایط بهداشتی امحا شوند؛ اما فقط روی کاغذ مانده و در بسیاری از مراکز درمانی هنوز به عمل نرسیده است.

زیرشاخه‌های پسماند عفونی؛ از زباله‌های پزشکی تا دارویی و شیمیایی

محسن فرهادی، رئیس مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت در توضیح مفهوم پسماند به خبرنگار ما می‌گوید: پسماند در تعریف علمی به هر ماده یا شیء گفته می‌شود که دیگر برای انسان کارکردی ندارد و دور ریخته می‌شود. اما این مفهوم، گستره‌ای بسیار فراتر از تصور روزمره دارد و انواع مختلفی را دربرمی‌گیرد. پسماندها براساس منبع و ماهیت خود به چند دسته تقسیم می‌شوند؛ پسماندهای خانگی، صنعتی و کشاورزی. در میان آن‌ها، گروهی ویژه به نام پسماندهای عفونی جای دارند که حساس‌ترین و خطرناک‌ترین نوع پسماند به شمار می‌روند.

او ادامه می‌دهد: پسماندهای عفونی به چند زیرشاخه تقسیم می‌شوند: پسماندهای پزشکی ویژه، پسماندهای شارپ (تیز و برنده) که شامل سرسوزن و تیغ جراحی می‌شود و پسماندهای شیمیایی و دارویی که به‌دلیل ترکیبات خطرناک نیازمند مدیریت دقیق و اصولی‌اند. به بیان ساده، پسماند همان چیزی است که دیگر برای ما سودی ندارد، اما اگر به‌درستی مدیریت نشود، می‌تواند به تهدیدی جدی برای سلامت انسان و محیط‌زیست تبدیل شود.

فرهادی با بیان اینکه هر نوع پسماند، چه خانگی باشد، چه صنعتی، کشاورزی یا عفونی، در نوع خود می‌تواند مخاطراتی برای سلامت انسان و محیط‌زیست ایجاد کند، عنوان می‌کند: پسماندهای عفونی به‌ویژه به دلیل احتمال وجود انواع میکروب‌ها و عوامل بیماری‌زا، از حساس‌ترین انواع پسماند به شمار می‌آیند. منشأ تولید این پسماندها نقش مهمی در میزان خطر آن‌ها دارد. برای نمونه، پسماند حاصل از یک عمل جراحی ساده مانند آپاندیس ممکن است در ابتدا عفونت چندانی نداشته باشد، اما در فرایند نگهداری و جمع‌آوری، به‌واسطه تماس با خون یا سایر مواد آلی، شرایط رشد و انتقال میکروارگانیسم‌ها را فراهم کند. در مقابل، پسماندهای تولیدشده در بخش‌های عفونی یا ایزوله‌ بیمارستان‌ها، به‌ویژه بخش‌های تنفسی، به‌طور مستقیم حامل ویروس‌ها و عوامل بیماری‌زا هستند و می‌توانند تهدیدی جدی برای کارکنان، بیماران و حتی محیط اطراف باشند.

او نخستین و اساسی‌ترین گام در مدیریت پسماندهای عفونی را تفکیک از مبدأ می‌داند و یادآور می‌شود: هر مرکز درمانی، از بیمارستان‌ها و مراکز جراحی محدود گرفته تا درمانگاه‌ها و حتی مطب‌ها، موظف‌اند از همان لحظه تولید، پسماند عفونی را از پسماند عادی جدا کنند. به بیان ساده، پسماند باید در همان محل تولید، شناسایی و طبقه‌بندی شود. برای مثال، اگر پرستار یا پزشک در بخش عفونی بیمارستان خوراکی مصرف کند، بسته‌بندی و زباله‌ آن به‌عنوان پسماند غیرعفونی یا خانگی محسوب می‌شود و می‌تواند همانند سایر زباله‌های شهری دفع شود؛ اما اگر زباله شامل مواد آلوده به خون، ترشحات بدن یا ابزار پزشکی استفاده‌شده باشد، در گروه پسماند عفونی قرار می‌گیرد.

تفکیک از مبدأ، کلید کاهش پسماند عفونی

رئیس مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت درباره الزامات مدیریت پسماندهای عفونی خاطرنشان می‌کند: پسماندهای عفونی باید براساس دستورالعمل‌های رسمی، در کیسه‌های زرد مخصوص جمع‌آوری شده، سپس توسط ترالی‌های مجزا از بخش‌های مختلف بیمارستان انتقال یابند و در محل نگهداری موقت ذخیره شوند. در این مرحله، پسماند باید با استفاده از دستگاه‌های بی‌خطرساز مجاز استریل شود تا بار میکروبی آن دست‌کم تا ۶ لوگ۱۰ کاهش یابد. پس از استریل‌سازی، برچسب‌گذاری و ثبت مشخصات انجام می‌شود و در نهایت پسماند بی‌خطرشده به‌صورت ایمن و تحت نظارت، به مراکز دفع نهایی منتقل می‌شود. اجرای دقیق این فرایند، کلید اصلی پیشگیری از آلودگی‌های بیمارستانی و کنترل چرخه انتقال بیماری‌هاست.

وی با تأکید براینکه به‌طور میانگین، هر تخت بیمارستانی در کشور روزانه حدود ۳ کیلو و ۵۸۰ گرم پسماند تولید می‌کند، بیان می‌کند: رقمی که البته بسته به نوع بیمارستان، میزان خدمات و شرایط درمانی می‌تواند بیشتر یا کمتر باشد. از این مقدار، حدود یک کیلو و ۲۵۰ تا یک کیلو و نیم به پسماندهای عفونی اختصاص دارد. اگر تفکیک اصولی از مبدأ به‌درستی انجام شود، می‌توان حجم پسماندهای عفونی را به میزان قابل‌توجهی کاهش داد. بر اساس استانداردهای جهانی، میزان تولید پسماند عفونی در بیمارستان‌ها باید به حدود ۲۵۰ تا ۳۰۰ گرم در روز به ازای هر تخت محدود شود. بنابراین، رعایت دقیق فرایند جداسازی پسماندها از لحظه تولید، نه‌تنها از نظر علمی و زیست‌محیطی ضروری است، بلکه نخستین و مؤثرترین گام برای کاهش هزینه‌ها، پیشگیری از آلودگی و ارتقای ایمنی بیمارستان‌ها به‌شمار می‌رود.

به گفته فرهادی، پیشرفت کشورها در مدیریت پسماند الزاماً به معنای استفاده از روش‌هایی کاملاً متفاوت نیست؛ بلکه تفاوت اصلی در نحوه اجرا، آموزش و تداوم کار است.

تفکیک از مبدأ در همه جای دنیا براساس دستورالعمل‌های مشخص و علمی انجام می‌شود، اما در نهایت، این انسان‌ها هستند که آن را اجرا می‌کنند و هرجا انسان حضور دارد، احتمال خطا نیز وجود دارد. بنابراین، آنچه تفاوت میان کشورها را رقم می‌زند، نه صرفاً تجهیزات یا دستورالعمل‌ها، بلکه میزان آموزش، نظارت و آگاهی کارکنان است. تفکیک اصولی پسماندهای عفونی یک اقدام یک‌روزه یا مقطعی نیست؛ بلکه فرایندی مداوم و مستمر است که نیازمند فرهنگ‌سازی، آموزش مکرر و پایش دائمی است. درواقع، پسماند درست مدیریت نمی‌شود، مگر با آموزش درست و این همان حلقه‌ای است که در بسیاری از مراکز درمانی کشور هنوز نیاز به تقویت دارد.

او در پاسخ به این پرسش که در حال حاضر بزرگ‌ترین چالش کشور در مدیریت پسماندهای عفونی چیست، می‌گوید: یکی از بزرگ‌ترین چالش‌ها در مدیریت پسماند، تفکیک از مبدأ است؛ گامی که اگر درست انجام نشود، تمام مراحل بعدی را با اختلال روبه‌رو می‌کند. پس از آن، حمل‌ونقل پسماند تا مراکز دفع نهایی و درنهایت نحوه امحا و دفع پسماند، از دیگر نقاط بحرانی این چرخه به شمار می‌روند. هر یک از این مراحل نیازمند برنامه‌ریزی دقیق، تجهیزات مناسب و رعایت استانداردهای بهداشتی و زیست‌محیطی است.

دفع نهایی پسماند باید به‌گونه‌ای انجام شود که دوستدار محیط‌زیست باشد و کمترین آسیب را به منابع طبیعی وارد کند. این موضوع مستلزم پایبندی جدی به قوانین و مقررات ملی در حوزه سلامت و محیط‌زیست است. وزارت بهداشت برای اصلاح این روند و بهبود وضعیت موجود برنامه‌ریزی‌هایی را آغاز کرده است. در این زمینه، جلسات مشترک متعددی میان وزارت بهداشت، وزارت کشور و سازمان حفاظت محیط‌زیست برگزار شده و بازنگری در ضوابط و پروتکل‌های مدیریت پسماندهای عفونی در دستور کار قرار دارد. امید می‌رود با این همکاری سه‌جانبه، روند مدیریت پسماند در کشور به‌سوی استانداردهای علمی‌تر و پایدارتر حرکت کند.

هیچ‌گونه ماده سمی نباید در فرایند تصفیه تولید شود

مهدی خادم ثامنی، مدیرکل دفتر مدیریت پسماند سازمان حفاظت محیط زیست در توضیح ماهیت پسماندهای عفونی به خبرنگار ما می‌گوید: پسماندهای عفونی به آن دسته از زباله‌هایی گفته می‌شود که مظنون به داشتن عوامل زنده بیماری‌زا مانند باکتری‌ها، ویروس‌ها، انگل‌ها یا قارچ‌ها هستند؛ عواملی که می‌توانند در صورت تماس با انسان یا حیوان، موجب بروز بیماری شوند. این نوع پسماندها ازجمله خطرناک‌ترین انواع زباله‌های تولیدشده در مراکز درمانی و آزمایشگاهی‌اند و در صورت مدیریت نادرست، تهدیدی جدی برای سلامت عمومی و محیط‌زیست محسوب می‌شوند.

پسماندهای عفونی شامل کشت‌ها و مواد نگهداری‌شده حاوی عوامل بیماری‌زا در آزمایشگاه‌ها، پسماندهای ناشی از عمل‌های جراحی و کالبدشکافی اجساد مبتلا به بیماری‌های عفونی مانند بافت‌ها، مواد و تجهیزاتی است که در تماس با خون یا دیگر ترشحات بدن قرار داشته‌اند. همچنین، پسماندهای بیماران عفونی بستری‌شده در بخش‌های ایزوله مانند مواد دفعی، پانسمان زخم‌ها، لباس‌های آلوده به خون و سایر مایعات بدن، از جمله این دسته به‌شمار می‌آیند.

پسماندهای تولیدشده در فرایند همودیالیز از جمله لوله‌ها، فیلترها، گان، دستکش و حوله‌های یک‌بارمصرف نیز در گروه پسماندهای عفونی قرار دارند. علاوه بر این، جانوران آزمایشگاهی آلوده و هرگونه وسیله یا ماده‌ای که در تماس با افراد یا حیوانات آلوده بوده است، به‌عنوان پسماند عفونی شناخته می‌شوند. پسماندهای تیز و برنده آلوده مانند سرسوزن، تیغ جراحی و ابزارهای مشابه نیز زیرمجموعه‌ای از همین گروه هستند.

در این میان، دسته‌ای از این پسماندها که شدت آلودگی بالاتری دارند، با عنوان پسماندهای به‌شدت آلوده‌کننده شناخته می‌شوند. این پسماندها شامل کشت‌ها و مواد آزمایشگاهی آلوده، پسماندهای کالبدشکافی، اجساد جانوران آزمایشگاهی و هر ماده‌ای است که به عوامل بیماری‌زای خطرناک آلوده شده یا با آن‌ها تماس داشته است. مدیریت این نوع پسماند نیازمند روش‌های بی‌خطرسازی و امحای پیشرفته، مطابق با ضوابط بهداشتی و زیست‌محیطی دقیق است.

او در پاسخ به این پرسش که شما در مدیریت این پسماندها چه ملاحظاتی را رعایت می‌کنید، بیان می‌کند: در فرایند مدیریت پسماندهای عفونی، هر روشی که برای جمع‌آوری، تصفیه و دفع این نوع پسماندها مورد استفاده قرار می‌گیرد، باید مجموعه‌ای از ویژگی‌های فنی، بهداشتی و زیست‌محیطی را دارا باشد تا از ایمنی کامل انسان و محیط‌زیست اطمینان حاصل شود.

براساس ضوابط سازمان حفاظت محیط‌زیست، دستگاه‌ها و روش‌های تصفیه پسماند عفونی باید قابلیت غیرفعال‌سازی میکروبی را در حداقل سطح ۶ لوگ ۱۰ داشته باشند؛ به این معنا که بتوانند اسپورهای باکتری را تا یک میلیون بار کاهش دهند. در عین حال، نباید در حین تصفیه هیچ‌گونه مواد سمی یا محصولات خطرناک تولید شود و باید خطر انتقال عفونت یا بیماری را به‌طور کامل از بین ببرد. علاوه بر این، وجود مستندات فنی و سوابق عملکرد دستگاه‌ها برای بررسی صحت عملیات تصفیه ضروری است. خروجی هر روش نیز باید برای انسان و محیط‌زیست بی‌خطر بوده و بدون نیاز به فرایندهای اضافی، به‌صورت ایمن قابل دفع باشد. از منظر ایمنی، تجهیزات و فرایندها باید در تمام مراحل کار امن و قابل اعتماد باشند و خطر کمتری برای کارکنان و کاربران ایجاد کنند. همچنین، روش‌های مورد استفاده باید مقرون‌به‌صرفه، قابل پذیرش از سوی جامعه و همسو با تعهدات بین‌المللی کشور در حوزه سلامت و محیط‌زیست باشند.

فرسودگی دستگاه‌های تصفیه؛ تهدیدی پنهان در بیمارستان‌ها

ثامنی همچنین می‌افزاید: در نهایت، تمامی شیوه‌ها و فناوری‌های به‌کار رفته در مدیریت پسماندهای عفونی، تنها در صورتی مجاز به استفاده هستند که به تأیید مراجع صالح قانونی برسند و در قالب نظام جامع مدیریت پسماند کشور به رسمیت شناخته شوند. انتخاب روش تصفیه پسماندهای عفونی بستگی به عوامل مختلفی ازجمله نوع پسماند، کارایی روش، ملاحظات زیست محیطی و بهداشتی، شرایط اقلیمی، شرایط جمعیتی، میزان پسماند و نظایر آن دارد.

هر تولیدکننده پسماند عفونی باید یکی یا تلفیقی از روش‌های تصفیه و امحا را انتخاب کرده و پس از تأیید وزارت بهداشت به اجرا بگذارد.

برای مدیریت اصولی پسماندهای عفونی باید آن‌ها را پس از تصفیه به صورت بهداشتی دفن و یا در پسماندسوزهای استاندارد مدیریت کرد.

مدیرکل دفتر مدیریت پسماند سازمان حفاظت محیط زیست به قانون مدیریت پسماندها که بیش از دو دهه از تصویب آن می‌گذرد، اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: براساس ماده ۱۱ قانون مدیریت پسماندها «ضوابط و روش‌های مدیریت اجرایی پسماندهای پزشکی و پسماندهای وابسته» در سال ۱۳۸۷تصویب شده است. به منظور رفع چالش‌های مدیریت این‌گونه پسماندها این ضوابط مورد بازنگری قرار گرفته که در دستور کار شورای‌عالی حفاظت محیط زیست برای تصویب قرار دارد.

او مهم‌ترین معضل مدیریت پسماندهای پزشکی را مربوط به پسماندهای تولید شده در مراکز درمانی خرد می‌داند و تصریح می‌کند: این پسماندها به دلیل نبود امکانات تصفیه به‌ویژه در شهرهای بزرگ، گاهی به صورت تصفیه نشده دفن می‌شوند. در مراکز بیمارستانی نیز فرسودگی دستگاه‌های تصفیه به عنوان یکی از معضلات شناخته می‌شود. اما به موجب فصل مدیریت پسماندهای پزشکی در «برنامه ملی راهبردی مدیریت پسماندها» که به‌تازگی در هیئت دولت تصویب شده است، وزارت بهداشت مکلف به توسعه مشارکت بخش خصوصی در زمینه مدیریت پسماند ویژه پزشکی، از جمله سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین و به‌روز تصفیه و دفع نهایی پسماند و ایجاد مراکز منطقه‌ای متمرکز تصفیه پسماند پزشکی شده است.

۴ استان پرپسماند ایران

ثامنی معتقد است: نبود مدیریت صحیح محیط زیستی پسماندهای عفونی موجب آلودگی منابع زیستی خاک، آب و انتقال عفونت و تهدید سلامتی خواهد شد. به علاوه تمام افرادی که در تماس با این پسماندها هستند در معرض انتقال عفونت و بیماری قرار دارند. استان‌های تهران، اصفهان، خراسان رضوی و خوزستان پسماندهای عفونی بیشتری را تولید می‌کنند و علت اصلی آن، جمعیت و تعداد مراکز بهداشتی و درمانی است.

به گفته وی، مهم‌ترین روش برای کاهش پسماندهای عفونی، تفکیک اصولی و صحیح در مراکز بهداشتی و درمانی است. در ایران بیش از ۳۰۰ مرکز دفن وجود دارد که از این تعداد فقط در پنج مرکز، دفن مهندسی و بهداشتی انجام می‌گیرد. اما در «برنامه ملی راهبردی مدیریت پسماندها» این تعداد باید در پایان برنامه به ۶۰ مرکز افزایش یابد.