افزایش جمعیت سالمندان در جهان و ایران موجب شده مراقبت خانوادگی به یکی از مهمترین مسائل اجتماعی تبدیل شود. بر اساس آمارهای بینالمللی، میلیونها سالمند نیازمند مراقبت روزانه هستند و بخش زیادی از این مسئولیت بر دوش اعضای خانواده قرار میگیرد. در ایران نیز روند سالمندی جمعیت رو به رشد است. همین موضوع ضرورت توجه بیشتر به وضعیت خانوادههایی را نشان میدهد که روزانه چندین ساعت برای مراقبت از والدین یا سالمند بیمار وقت میگذارند. هرچند مراقبت در خانه به کاهش هزینههای درمانی کمک میکند، اما باید توجه داشت مسئولیت رسیدگی به یک سالمند ناتوان، انرژی زیادی میطلبد و بر سلامت جسم، احساسات و کیفیت زندگی مراقبان تاثیر مستقیم میگذارد. بسیاری از این افراد مجبورند بخش مهمی از وقت خود را صرف مراقبت کنند و در نتیجه نمیتوانند به نیازهای شخصی، روابط اجتماعی یا فعالیتهای شغلی خود توجه کافی داشته باشند.
پژوهشهای پیشین نشان دادهاند مراقبت خانوادگی علاوه بر فشار جسمی، فشار روانی زیادی ایجاد میکند. مراقبان درگیر نقشهای متعدد هستند و معمولاً میان مسئولیتهای شغلی، خانوادگی و مراقبتی دچار تعارض میشوند. این فشارها در نبود حمایت کافی میتواند به استرس، افسردگی، احساس تنهایی، فرسودگی و اختلال در کیفیت روابط اجتماعی منجر شود. در بسیاری از خانوادهها، مراقبت از سالمند به عنوان یک وظیفه اخلاقی دیده میشود، اما پنهان ماندن نیازهای مراقبان موجب میشود مشکلات روانی آنها دیر تشخیص داده شود. به همین دلیل، شناخت دقیق مشکلات و نیازهای آنان برای برنامهریزی بهتر و ارائه کمکهای مناسب ضروری است. این موضوع اهمیت انجام مطالعاتی را روشن میکند که بتوانند به دنیای روانی مراقبان وارد شوند و جنبهها و چالشهایی را که معمولاً نادیده گرفته میشود آشکار کنند.
در همین زمینه، محمد سعید خانجانی از گروه مشاوره دانشکده علوم رفتاری و سلامت روان دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی، همراه با سه همکار دیگر و با همکاری مرکز مشاوره شناخت و رفتار تهران، پژوهشی را درباره وضعیت روانشناختی مراقبان خانوادگی انجام دادند. این گروه با بررسی مجموعهای از مطالعات قبلی تلاش کردند تصویری جامع از چالشها و نیازهای روانی مراقبان ارائه کنند و نشان دهند که این گروه چه فشارهایی را تجربه میکند و به چه نوع حمایتهایی نیاز دارد.
روش انجام این پژوهش به صورت مروری بوده است. پژوهشگران، مقالات فارسی و انگلیسی را بررسی کردند و برای این کار، مطالب را از پایگاههای اطلاعاتی معتبر مانند پابمد، اسکوپوس، وب آو ساینس، مگیران، جهاد دانشگاهی و مجلات تخصصی دیگر انتخاب و در نهایت با کنار هم گذاشتن نتایج این تحقیقات، الگوهای مشترک و مهم را استخراج کردند.
یافتههای این مطالعه که در «فصلنامه سالمند» وابسته به دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی منتشر شده، نشان دادند که مشکلات روانشناختی مراقبین در چند دسته مختلف قرار میگیرند. یکی از نخستین مشکلات، کنار گذاشته شدن نیازهای شخصی و تضعیف هویت فردی مراقبان است. بسیاری از آنها مجبورند از کارهای مورد علاقه خود صرف نظر کنند یا حتی بخشهایی از شخصیت خود را نادیده بگیرند.
از طرف دیگر، تداخل نقش مراقبت با مدیریت زندگی روزمره و فعالیتهای تفریحی نیز بخش مهمی از مشکلات را تشکیل میدهد. مراقبان به دلیل کمبود وقت و انرژی نمیتوانند برای خود برنامهریزی کنند و احساس میکنند کنترل زندگی شخصیشان را از دست دادهاند.
در دسته دیگری از نتایج، فشار سنگین مراقبت و اختلال در سایر نقشهای زندگی مورد اشاره قرار گرفته است. مراقبان معمولاً همزمان شاغل هستند، مسئولیت مدیریت خانه را بر عهده دارند و باید از فرزندان خود نیز مراقبت کنند. همین مسئله موجب میشود روابط صمیمی آنها تضعیف شود، احساس تنهایی بیشتر کنند و خوابشان نیز دچار اختلال شود. از سوی دیگر، هیجانات منفی مثل اضطراب، نگرانی و افسردگی به صورت مداوم تجربه میشود و بر کیفیت زندگی آنها اثر منفی میگذارد.
در بخش نیازهای روانشناختی نیز چهار دسته نیاز اصلی شناسایی شد. مهمترین نیاز، نیاز به حمایت و داشتن یک تکیهگاه قابل اعتماد است. بسیاری از مراقبان تاکید کردهاند که احساس میکنند تنها هستند و همه مسئولیتها بر دوش آنهاست.
نیاز به رسیدگی به سلامت روان، مانند دسترسی به مشاوره یا رواندرمانی، نیز از دیگر یافتهها بود. علاوه بر این، مراقبان نیاز دارند احساس کنند دیده میشوند و کسی با آنها همدلی میکند. نیاز به رهایی موقت از مراقبت نیز یکی از موارد مهم بود، چرا که فاصلهگیری کوتاهمدت میتواند از فشار روانی آنان بکاهد و به افزایش توان ادامه مراقبت کمک کند.
بررسیهای تکمیلی نشان داد این مشکلات و نیازها همسو با نتایج مطالعات پیشین بوده و اهمیت زیادی دارند، زیرا نشان میدهند فشار مراقبت چگونه میتواند هویت فردی، روابط خانوادگی و سلامت روانی مراقبان را تحت تاثیر قرار دهد.
توجه به وضعیت این افراد و افزایش آگاهی عمومی درباره نیازهای آنان میتواند نقش مهمی در کاهش فشار روانی آنها داشته باشد. پشتیبانی عاطفی خانواده، دسترسی آسان به خدمات مشاوره و فراهم شدن فرصتهای کوتاهمدت برای استراحت، از جمله اقداماتی است که میتواند کیفیت زندگی مراقبان را به شکل قابل توجهی بهبود دهد.
نظر شما