سیر بازنمایی و ترسیم شخصیت و موقعیت زن ایرانی در دهههای مختلف با تحولات گوناگونی همراه بوده، گاه همسو با تغییرات پیش رفته و گاهی از آنچه در متن جامعه میگذشته هم عقب مانده است، اما نکته جالب اینجاست که در دهههای گذشته و درست در میانه بیشترین محدودیتها و فشارها، اما فیلمسازان بسیاری بودند که کلیشههای رایج را شکستند و زنان را در کوران حوادث زندگی به عنوان عنصری اثرگذار و مهم به متن صحنه آوردند و راه را برای خلق کاراکترهایی جسور و متفاوت باز کردند.
اگر برخی فیلمهای پیش از انقلاب همچون «چریکه تارا»، «مرگ یزدگرد» و... را فاکتور بگیریم، در بدنه سینمای آن سالها و آنچه به عنوان فیلمفارسی میشناسیم، نقشهایی که معمولاً برای بازیگران زن نوشته میشد، تیپهایی کلیشهای و همسو با فرهنگ آن زمان بود. اما در ادامه به شخصیتهای ماندگار در سینما خواهیم پرداخت که پس از پیروزی انقلاب و با وجود محدودیتها و تابوهایی که وجود داشت، شکل گرفت.
نقشهای جسورانه متفاوت
در سینمای ایران فیلمسازان بسیاری داریم که جسورانهترین نقشها را خلق و در سینمای ایران ماندگار کردند؛ شخصیتهایی که رد پایشان هنوز هم در سینما پررنگ است و بارها و بارها دستمایه الگوبرداری در فیلمهای مختلف شدهاند.
سالهای ابتدایی پس از پیروزی انقلاب و سینمای دهه ۶۰ عمدتاً تحت تأثیر فضای جنگ و به اقتضای شرایط آن دوره، مردانهمحور بود، اما در همان زمان «باشو غریبه کوچک» ساخته بهرام بیضایی با کاراکتر «ناییجان» که سوسن تسلیمی به آن جان بخشیده بود زنی شجاع و مقتدر را با احساسات عمیق مادرانه به تصویر درآورده بود. سال ۶۸ دو فیلم مهم با دو بازنمایی متفاوت از زن ایرانی وجود داشت. «مادر» ساخته زندهیاد علی حاتمی به عنوان یکی از مهمترین سمبلهای سینمایی و تصویرگر زن در مقام مادر بود و تا دههها نیز منبع الهام یک نقش ثابت و همیشگی در سینمای ایران شد؛ چراکه خلق آن احتیاجی به ریسک نداشت و تابویی را نمیشکست و در عین حال تصویری دلنشین، جذاب و پرصلابت از مادر را نقش کرده بود، اما نقطه مقابل آن در همان سال «هامون» داریوش مهرجویی بود. داریوش مهرجویی از معدود فیلمسازانی بود که زن در اغلب آثارش یک جایگاه مهم، متفاوت و ویژه داشت. درست در سالهایی که زنان به نقشهای سنتی خودشان خو گرفته بودند و با همین عناوین هم تعریف میشدند، مهرجویی شخصیت مهشید را خلق میکند. زنی از طبقه بورژوا، تحصیلکرده، هنرمند و مدرن که قالب نقش سنتیاش برایش تنگ و محصورکننده است. مهرجویی این شخصیت جذاب را بار دیگر در «بانو» تکرار کرد اما جسارت مهشید را از کالبد بانو بیرون کشید. تصویر زن دیگری که مهرجویی به آن جان بخشید «لیلا» بود. گرچه این کاراکتر به دلیل انفعال و تسلیمش در برابر شرایط، منتقدانی هم داشت اما همچنان «لیلا» از شخصیتهای ماندگار سینمای ایران است. با این حال اگر لیلا شخصیتی به ظاهر منفعل و منتظر بود اما شوریدگی «پری»، فداکاریهای «سارا»، روح زنده و پرنشاط میم در «درخت گلابی» و عصیان هانیه در «سنتوری» چند شخصیت جذاب دیگر را به سینما هدیه داد.
دهه ۷۰؛ اوج ظهور کاراکترهای جذاب
دهه ۷۰ دوران سازندگی و اوج خلق شخصیتهای خاص و جذاب زنانه در سینمای ایران بود که توانست از نقش تحمیل شده بر خود فاصله بگیرد. از فیلمسازان دیگری که نگاهی جسورانه به زن داشتند بیتردید باید به فریدون جیرانی اشاره کرد. او در فیلم «قرمز» با خلق هستی مشرقی در نقش زنی امروزی و کاملاً متفاوت با دنیای کلیشهای زنان یک مسیر تازه باز کرد و بسیاری از تابوها را شکست. البته جیرانی این نگاه متفاوت را در تصویر میهن مشرقی در «شام آخر» نیز به چالش کشید. همان سال یعنی سال ۷۸ «دو زن» به کارگردانی تهمینه میلانی هم یک تصویر متفاوت از زنی تحصیلکرده و امروزی که قربانی خشونت شده و در پی عدالت بود را خلق کرد.
به فاصله یک سال بعد، یک شخصیت متفاوت دیگر بر پرده نقرهای ظاهر شد؛ از دیگر زنان متفاوت و تابوشکن در سینمای ایران باید به سیما ریاحی در فیلم «شوکران» به کارگردانی بهروز افخمی اشاره کرد. البته هدیه تهرانی را هم نباید در خلق چنین نقشهایی دستکم گرفت، بازیگری که در یک کلاس متفاوت به شخصیتها جان میبخشید و تأثیر زیادی در شکلگیری یک نگاه تازه و غیرکلیشهای به کاراکترهای مختلف در سینما داشت. بازی او در نقش دیبا در فیلم «دستهای آلوده» هم از آن کاراکترهای به یاد ماندنی است که کمتر دیده شده است.
دهه ۸۰ هم از ظهور شخصیتهای جذاب خالی نبود؛ مژده شمسایی با کاراکتر گلرخ کمالی در «سگکشی»، ترانه علیدوستی با نقشآفرینی در «من ترانه پانزده سال دارم»، شخصیت مژده در «چهارشنبه سوری» و رؤیا در «کاغذ بیخط» با بازی هدیه تهرانی و لیلا حاتمی با دو فیلم «ارتفاع پست» و «جدایی نادر از سیمین» کاراکترهای ماندگاری داشتند. در دهه ۹۰ شاهد خلق چند کاراکتر متفاوت دیگر هم بودیم. «هیس دخترها فریاد نمیزنند» پوران درخشنده، «عرق سرد» و «من» به کارگردانی سهیل بیرقی که باران کوثری و لیلا حاتمی به ترتیب در این فیلمها تصاویر متفاوت و جذابی از زن و چالشهای پیش رویشان در زندگی را به تصویر درآوردند. همچنین یکی دیگر از نقشهای ماندگار آن دهه را باید به ترانه علیدوستی برای بازی در نقش رعنا در «فروشنده» اصغر فرهادی اختصاص داد.
مادران ماندگار سینمای ایران
اما نباید از به یادماندنیترین مادران سینمای ایران که در ابتدای این نوشتار به جذابترین آن یعنی «مادر» علی حاتمی اشاره کردیم، غافل شویم. جمیله شیخی در «مسافران»، گلاب آدینه در «زیر پوست شهر» و «میهمان مامان»، فاطمه معتمد آریا در «مهر مادری» و «ننه گیلانه»، گلشیفته فراهانی در «میم مثل مادر» و مریلا زارعی در «شیار ۱۴۳» از مادران به یاد ماندنی سینمای ایران هستند.
نظر شما