مقام معظم رهبری در دیدار اخیر خود با بانوان با اشاره به نقش تمدنی خانواده فرمودند: «در نگاه اسلام، زن و مرد دو عنصر متعادل انسانی‌اند؛ کاملاً متعادل، با مشترکات بسیار زیاد و برخی خصوصیات متفاوت که بر حسب ساخت جسمانی، این خصوصیّات با هم تفاوت دارند. این دو عنصر باید برای اداره‌ی زندگی و ادامه‌ نسل بشر و پیشرفتهای تمدّنی و نیازهای روحی ــ و نیازهای روحی! ــ نقش ایفا کنند؛ یعنی زن و مرد، دنیا را اداره میکنند، درون انسانیِ خودشان را هم اداره میکنند. یکی از مهم‌ترین کارهایی که اینها انجام میدهند، تشکیل خانواده است که متأسّفانه در منطق غلط فرهنگ سرمایه‌داری و فرهنگ غربی، خانواده فراموش‌شده است». به علت همین کارکرد تمدنی خانواده است که مهمترین و اصلیترین آماج تیرهای سمّی و سهمگین دشمنان برای از هم گسیختگی خانواده قرار گرفته است. حضرت امام خمینی(ره) فرمودند: «دشمنان اسلام می‌خواهند خانواده‌ها را از هم بپاشند، زیرا می‌دانند که اگر خانواده نباشد، جامعه اسلامی هم نخواهد بود». رهبر معظم انقلاب اسلامی می‌فرمایند: «امروز دشمنان، خانواده را هدف گرفته‌اند؛ چون می‌دانند که اگر بنیان خانواده متزلزل شود، جامعه اسلامی به سمت انحطاط پیش خواهد رفت. باید در برابر این هجمه‌ها هوشیار بود».

فراتر از ساحت قدسی

نباید در خوانش و شناخت شخصیت حضرت زهرا (س) به ساحت قدسی ایشان بسنده کرد و نوع ارتباط خویش با ایشان را به چارچوب و گستره آیینی و درون‌مذهبی محدود نمود. چرا که این رویکرد به فهم سکولاریستی از سیره معصومین(ع) منجر میشود. ساحت و گستره تمدنی بینش و کنش حضرت زهرا(س) همانند دیگر الگوهای قدسی ما مغفول مانده است و یکی از علل رکون و رکود در تمدنگرایی جهان اسلام همین عنصر میباشد.

تمدن اسلامی بر پایه ارزشهای الهی و انسانی بنا شده است. نقش شخصیتهای محوری همچون حضرت فاطمه زهرا(س) در شکلگیری آن، امری انکارناپذیر است. ایشان با سیاستگذاری و راهبردسازی در عرصههای فردی، خانوادگی و اجتماعی، مبانی تمدنی را پایهریزی کردند که توجه به کرامت انسانی، عدالت و تعالی معنوی در کانون آن قرار دارد. در این میان خانواده مبنای و مولفه مهم و بیبدیل در فرایند تشکیل و تکوین تمدن اسلامی قلمداد میشود.

سبک زندگی، هسته تمدن

هر تمدنی، مجموعه‌ای از ارزش‌های بنیادین، جهان‌بینی، دانش و فناوری خاص خود را دارد. این «هسته تمدنی» در قالب سبک زندگی روزمره متجلی می‌شود. به عبارت دیگر، سبک زندگی، جلوه عینی و ملموس یک تمدن است. تمدن از طریق سبک زندگی، از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود. آنچه در کتاب‌ها و موزه‌ها به عنوان «فرهنگ والا» ثبت می‌شود، در بافت زنده سبک زندگی جریان دارد و ماندگار می‌شود.

سبک‌های زندگی جدید می‌توانند موجب تحول یا حتی افول یک تمدن شوند. تغییر در سبک زندگی، اغلب پیش‌درآمد تغییر در ساختارهای کلان است. چرا که سبک زندگی لایه درونی و هسته تمدنی است. الگوهای مصرف(بعنوان بازتاب ارزش‌های زیبایی‌شناختی، اقتصادی و اکولوژیک یک تمدن) و زندگی ساده و بی‌آلایش حضرت زهرا (س) و خانواده‌اش، الگویی برای سبک زندگی اسلامی است.

خطبه فدکیه، نقشه تمدنی

خطبه فدکیه را باید از جمله منابع معرفتی معطوف به تمدنسازی دانست. یعنی میتوان به بسیاری از پرسشهای تمدنی در این خطبه پاسخ یافت؛ نظام امامت، نظام اقتصاد، فقه تمدنی و فلسفه احکام، نظام سیاسی و... چه بسا یکی از عوامل کمتر مورد توجه قرار گرفته پیگیری و پافشاری حضرت زهرا در ماجرای فدک همین باشد که ایشان به یکی از نظامات تمدنی یعنی اقتصاد تاکید میکنند. یعنی اگر در همان خطبه در تعلیل امامت به عنوان یکی از ارکان تمدن به کارکرد نظامسازی اجتماعی آن(وَ طاعَتَنا نِظاماً لِلْمِلَّةِ) اشاره میکنند، نظام اقتصادی را لازمه تحقق تمدن امامتمحور میدانند.

زن، محور خانواده تمدنساز

حضرت زهرا(س) به عنوان «بانوی نمونه اسلام» نشان دادند که زن میتواند در عین حفظ حریمهای ارزشی و هنجاری، در شکلگیری تمدن نقش فعال و تعیین کنندهای ایفا کند. ایشان همزمان در نقشهای مختلف خانوادگی، اجتماعی، علمی و سیاسی حاضر بودند و جایگاه رفیع زن در ترسیم تمدن اسلامی را به تصویر کشیدند. البته منطق و مبنای حضور اجتماعی کنشگرانه را توحید و مسئولیت انسان در نظام آفرینش میدانند. حضور اجتماعی دارای ارزش مطلق و ذاتی نیست بلکه شاخصهای متعددی در ارزشمندی و ناارزشمندی آن مدخلیت دارند. مکانیسم توحیدی مبناییترین شاخصه و پارامتر است.

از دیدگاه حضرت زهرا(س)، خانواده تنها محدود به رفع نیازهای مادی نیست، بلکه خاندانی است که باید انسان‌های الهی و پیشوایان دینی پرورش دهد. بنابراین، تربیت فرزندان در جهت تحقق اهداف الهی از اولویت‌های خانواده است. برای صورتبندی و ساختاربندی خانواده در تراز تمدن اسلامی باید به شاخصه‌هایی مانند معرفتی، اعتقادی، اخلاقی، اقتصادی و سیاسی توجه کرد. خانواده در مفهوم تراز تمدن اسلامی نهادی است که بر پایه محبت، ولایت، معاداندیشی، عدالت، تربیت معنوی و .... شکل گرفته است و هدف آن تأمین نیازهای مادی و معنوی اعضای خانواده با هدف تربیت نسل تمدنساز است.

جهاد و تربیت تمدن آفرین

حضرت زهرا(س) در خطبه فدکیه جهاد را مایه عزت اسلام و جامعه اسلامی(وَ الْجِهادَ عِزاً لِلإْسْلامِ) معرفی میکنند. دالّ مرکزی تربیت فرزند در الگوی فاطمی همین گزاره و عنصر توحیدی است. دفاع از حق ولایت امام علی × و اعتراض به غصب فدک، همراه با همسر و فرزندانش بر این اساس است.

قیام امام حسین(ع) نمونه و مصداق عینی دیگری است. از این رویکرد قیام حسینی و شهادت ایشان، تنها یک رویداد تاریخی نیست، بلکه نمادی از مبارزه با ظلم، حفظ کرامت انسانی و احیای ارزش‌های اصیل اسلامی است. این واقعه تأثیرات بنیادی و وجودی در ابعاد فکری، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی تمدن اسلامی داشته است.

کنشگری تبیینی حضرت زینب(س) بعنوان یکی از تربیت شدگان خانه حضرت زهرا(س) هم سبب حفظ و انتقال میراث نبوی و علوی، تقویت نقش زن در جامعه اسلامی، ایجاد و تقویت جنبش‌های عدالت‌خواهانه و ترویج فرهنگ عاشورا به مثابه مولفههای شکلگیری تمدن اسلامی گردید.

عدالت، پایه جامعه تراز

عدالت در تمام سطوح جامعه، از حقوق فردی تا توزیع ثروت و فرصت‌ها، از اصول اساسی تمدن تراز اسلامی است. در این نظام، فساد، تبعیض و استثمار جایگاهی ندارند و هر فرد به حقوق و کرامت خود دسترسی دارد. تلاشهای حضرت زهرا(س) در جهت حذف فاصلههای طبقاتی و ایجاد مواسات اجتماعی را باید در این راستا تفسیر کرد. امام حسن(ع) که بارها اموال خود را با نیازمندان تقسیم میکند، نماد الگوی تربیت خانودگی معطوف به تمدن است.