در میانه میدان نبرد نرم، هیئت مذهبی دیگر تنها محفل اشک و مرثیه نیست؛ سنگری است که هم هدف تهاجم است و هم محل تولد ادبیات مقاومت. اما آیا این سنگر تاریخی، امروز در سایه نوآوریهای صوری، در معرض انحراف از مسیر اصیل خویش است؟ آیا ذائقهسازی دینی، قربانی ذائقهسوزی برای جذب ظاهری میشود؟
برای واکاوی این پرسشهای حیاتی و بررسی عمیقتر ابعاد هشدارهای مکرر رهبر معظم انقلاب که اینبار در مراسم پرشکوه جشن میلاد حضرت زهرا(س) با صراحت و تأکید دوباره بیان شد، به سراغ حجتالاسلاموالمسلمین محمدصالح مشفقیپور، پژوهشگر حوزوی، استاد دانشگاه و مبلغ بینالمللی رفتهایم تا این بیانات، چراغ راه پیشروی ما باشد.
هدف؛ احیای امر اهلبیت(ع)
حجتالاسلام مشفقیپور در پاسخ به چگونگی تبدیل مداحی به عاملی برای تبیین معارف اسلامی بیان میکند: ابتدا باید دستاندرکاران هیئتها به ظرفیت کمنظیر آن توجه کنند. هیئت در کنار خانواده، مسجد و مدرسه، واحد اجتماعی مهم شیعی است که هدف اصلی آن «احیای امر اهل بیت(ع)» یعنی زنده نگهداشتن راه و مکتب ایشان است. در قدم دوم باید «صورت و سیرت هیئت» (محتوا و شکل) در راستای این هدف قرار گیرد. هم از لحاظ مغز و معنا و هم از نظر تحرک و پویایی، هیئت باید نسبت خود را با هدف بسنجد. بنابراین برای تبدیل مداحی به ابزار مؤثر تبیین معارف باید هدف، محتوا و قالب در نظر گرفته شوند و قالب به منزله ظرفی برای ارائه معارف اسلامی عمل کند تا هدف نهایی محقق شود.
رهبر معظم انقلاب بارها بر ضرورت آسیبشناسی و پرهیز از نفوذ سبکهای نامناسب مانند آهنگهای دوران طاغوت در مداحی تأکید کردهاند. در همین راستا، این پرسش مطرح میشود که از منظر فقهی و معارفی، مهمترین آسیبهای محتوایی و شکلی که امروز هویت اصیل مداحی را تهدید میکند، چیست؟ وی توضیح میدهد: وقتی هیئت به عنوان یک واحد اجتماعی بینظیر در جامعه شیعه مؤثر بوده و هست، طبیعی است دشمن نسبت به آن طمع و تلاش میکند این ابزار مهم را از بین ببرد یا منحرف کند. اینجاست که ما باید تلاش کنیم از این میراث بزرگ شیعی محافظت کنیم تا بهدرستی در جهت تحقق هدف خود حرکت کند. آسیبشناسی هیئتها و مداحیها از این رو اهمیت پیدا میکند که شناختن آسیبها، از ایجاد رخنه در هیئت و منحرف شدن آن از مسیر اصلی خود جلوگیری میکند.
آسیب؛ نفوذ سبک زندگی غربی
این استاد حوزه و دانشگاه ادامه میدهد: یکی از علمای پیشگام در زمینه آسیبشناسی محتوایی و شکلی هیئت، شخص رهبر معظم انقلاب هستند که در همه این سالها با تذکرات صریح و عالمانه در راستای حفظ این میراث مهم تلاش کردهاند. به عنوان نمونه همین موضوع خطر نفوذ آهنگها یعنی سبکهای طاغوتی در مداحی را ایشان بارها و بارها تذکر دادهاند. به عنوان نمونه، ایشان در مرداد ۸۴ فرمودند: «من شنیدهام در مواردی از آهنگهای نامناسب استفاده میشود. مثلاً فلان خواننده طاغوتی یا غیرطاغوتی شعر عشقیِ چرندی را با آهنگی خوانده؛ حالا ما بیاییم در مجلس امام حسین(ع) و برای عشاق امام حسین(ع)، آیات والای معرفت را در این آهنگ بریزیم و بنا کنیم آن را خواندن؛ این خیلی بد است».
وی یادآور میشود: با توجه به اهمیت هدف اصلی هیئت، یعنی احیای امر اهلبیت(ع)، ملاک آسیبشناسی محتوایی و شکلی نیز همین هدف است. بر این اساس، نمیتوان از محتوا یا قالبی که با این هدف در تضاد باشد، استفاده کرد. به عنوان نمونه اگر در هیئتها بیتوجهی به اتفافات جامعه یا بیمبالاتی نسبت به حوادث مهم در کشورهای اسلامی مثل فلسطین، لبنان و... ترویج شود، اگر دین به صورت فردی و یا عرفی معرفی شود، اگر مضامین نادرست معرفتی و اخلاقی بیان شود، اگر اسراف و اشرافیگری و بددهانی اتفاق بیفتد، اگر اختلافافکنی رخ دهد و... همه از انواع آسیبهای محتوایی هیئت است که نه تنها موجب احیای امر اهلبیت(ع) نمیشود که برعکس موجب دور شدن از راه و مکتب اهلبیت(ع) میشود. به لحاظ شکلی نیز نمیتوان از هر وسیله و قالبی استفاده کرد. نمیتوان با معصیت و گناه، مرام و راه اهلبیت(ع) را زنده کرد. باید در چارچوب دین و شریعت حرکت کرد. امام حسین(ع) فرمود: کسی که با نافرمانی خدا در پی کاری باشد، آنچه را امید دارد، بیشتر از دست میدهد و آنچه از آن میپرهیزد، زودتر گرفتارش میشود. (کافی، ج۲، ص۳۷۳)
تهدید؛ تبدیل هیئت به کنسرت
حجتالاسلام مشفقیپور تصریح میکند: مهمترین آسیب شکلی در هیئتها و مداحیهای ما که مدتی است به آن میپردازم موضوع «کنسرتسازی مجالس مذهبی و مداحی» است. کنسرتسازی یعنی مجالس مذهبی، دینی و مداحی ما در یک یا چند ویژگی در حال شبیه شدن به کنسرتها هستند. ویژگیهایی مثل ساز و آواز(موسیقی)، اختلاط زن و مرد، رفتار و نوع اجرای مجری جلسه اعم از مداح، قاری، روضهخوان و حتی سخنران و...، سیستمهای صوتی، نورپردازی، دکورهای بعضاً عجیب، کارهای خالی از محتوای دینی، رقص و پایکوبی و... . مداحی یک هویت اصیل، ممتاز و دینی دارد و به تعبیر رهبر فرزانه انقلاب نباید به اسم نوآوری، هنجارشکنی کرد. ایشان در بهمن ۱۴۰۰ فرمودند: «یک مواردی گاهی گوشه و کنار هست که صورت و همان ابتکار، آنچنان نیست که هویت مداحی را حفظ کرده باشد؛ باید توجه کنید این هویت حفظ بشود؛ مداحی موسیقی پاپ نیست!» متأسفانه با غفلتی که شده است، تقریباً موسیقی پاپ وارد مجالس مذهبی و مداحی ما شده است، امروز باید گفت مداحی، موسیقی رپ، راک و متال نیست.
این مبلغ بینالملل در ادامه تصریح میکند: معتقدم بعضی هیئتها در حال انحراف به سمت ذائقه متأثر از فرهنگ و سبک زندگی غربی هستند. البته هنوز آنچنان فراگیر نشده است ولی اگر غفلت کنیم، چشم باز خواهیم کرد و خواهیم دید فقط یک اسمی از هیئت و مداحی باقی مانده و رسم آن از بین رفته است. هیئت باید ذائقهسازی کند و این ظرفیت را دارد، اما بعضی هیئتها نه تنها ذائقهسازی نمیکنند که حتی در مواردی ذائقهسوزی میکنند. یعنی به بهانه جذب یا نوآوری، ذائقه متدینان و کودکان را با ذائقه غربی و ذائقه مخاطب کمتر مذهبی خراب کرده و میسوزانند که این خطر بزرگی است. البته بنده هم با جذب موافقم. اما همانطور که هر عقل سلیمی میگوید جذب به هر وسیلهای معنا ندارد. رهبر معظم انقلاب هم یک بار فرمودند: «مواظب باشید جذب جوانها به هر قیمتی نباشد؛ اینجور نباشد که برای اینکه این جوان خوشش بیاید، ما فلان آهنگ نامناسب را در شعر مدح یا شعر مصیبت به کار ببریم. جذب باید با حفظ ساختار صحیح باشد. نباید آن حقیقت و هویت مداحی از بین برود».
راهکار؛ ارتقای معرفت مداحان
حجتالاسلام مشفقیپور در زمینه کنسرتسازی توضیح میدهد: متأسفانه شاهد هستیم موسیقیِ سازی هم در حال وارد شدن به مجالس مذهبی و مداحیهاست. این امر دو اشکال دارد. ابتدا اینکه رهبر فرزانه انقلاب بهصراحت فرمودهاند مجالس مذهبی با موسیقی، هر چند موسیقی حلال باشد، مناسبت ندارد. ایشان تصریح کردهاند به کار بردن موسیقی (ولو حلال) در مناسبتهای مذهبی شایسته مجالس اهلبیت(ع) نیست و باید قداست و مقام اهلبیت(ع) مراعات شود. ایشان در درس خارج فقه غنا و موسیقی خود نیز بیان کردند «انسان میفهمد که بهتر این است که هرچه ممکن است موسیقی را از خصوص مراسم دینی دور کنند». دیگر اینکه این کار به ترویج موسیقی میانجامد که فتوای صریح و روشن رهبر معظم انقلاب این است ترویج موسیقی ولو از نوع حلال، در شرایط فعلی جامعه جایز نیست.
رهبر معظم انقلاب در بخشی دیگر از بیاناتشان فرمودند ائمه(ع) دو کار عمده انجام میدادند: تبیین معارف و مبارزه. اما چگونه میتوان در محتوای مداحیها، این دو جنبه از سیره ائمه(ع) را به صورت متوازن و اثرگذار منعکس کرد و از پرداختن صرف به مظلومیت به سمت تبیین سیره جهادی حرکت کرد؟
این کارشناس دینی پاسخ میدهد: بار اصلی این وظیفه بر دوش روحانیت، مداح و شاعر است. در این مسیر دو راهکار پیش رو است؛ ابتدا بالا بردن معرفت دینی، تاریخی و اخلاقی هر سه نفر (روحانی، مداح و شاعر) بهویژه مداحان بزرگوار. ما اکنون با این آسیب هم مواجه هستیم که بعضی مداحان بزرگوار ما فقط صدای خوش دارند اما معرفت دینی آنها چندان مطلوب نیست. دیگری در ارتباط قرار گرفتن این سه با یکدیگر. باید هیئت اندیشهورز شکل بگیرد. هر هیئتی باید یک هیئت اندیش ورز در کنار خود داشته باشد.
تدبیر؛ تشکیل هیئت اندیشهورز
استاد مشفقیپور ادامه میدهد: وقتی رهبر حکیم انقلاب این صحبتها را به مداحان فرمودند، یاد صحبتهای ایشان با بعضی طلاب و مبلغان حوزه در سال ۱۴۰۲ افتادم. در آن دیدار که بنده هم توفیق حضور در محضر ایشان را داشتم، به همین نکته اشاره کردند که تبلیغ صرفاً موضع دفاعی نیست. طرف مقابل مبانی فکری دارد و باید به آن حمله کرد. در تبلیغ، موضع تهاجمی لازم است. بعد خود ایشان راهکار را تبیین کردند که اگر این موضع تهاجمی به معنای واقعی کلمه بخواهد تحقق پیدا کند، لازمهاش شناخت صحنه است. یعنی بدانیم ما به عنوان جبهه حق و نظام اسلامی در تقابل با یک جبهه قدرتمند به لحاظ مادی هستیم که از ابزارهای شیطانی استفاده میکند. جبهه مقابل که معظمله از آن جبهه به عنوان «لیبرال دموکراسی» یاد میکنند، دارای مبانی غلطی است. با زدن این مبانی میتوان ریشه جبهه مقابل را نزد مخاطب از بین برد. به عنوان نمونه، عاشورای حسینی در تقابل کامل با اومانیسم است، غدیر علوی در تقابل کامل با سکولاریسم است و... معتقدم راهکار تحقق این هجوم فرهنگی نیز همان تشکیل هیئت اندیشهورزی است که باید در کنار هیئتهای ما قرار بگیرد و عالمانه برنامهریزی کند.
حجتالاسلام مشفقیپور در پایان درباره ضرورت همکاری حوزه و مداحان برای تولید محتوا و بهرهگیری از فضلای حوزه علمیه میگوید: برای تحقق این همکاری و تولید محتوای عمیق و متناسب با نیازهای نسل جدید، پاسخ در همان ساختار «هیئت اندیشهورز» نهفته است، چرا که یک روحانی باید عضو ثابت آن باشد. برخلاف تصور رایج مبنی بر کمبود محتوای مناسب، بنده معتقدم در بسیاری از موارد، محتواهای بسیار عالی در حوزه علمیه تولید شده و یا به راحتی قابل تولید است. مشکل اصلی، عدم انتقال صحیح این محتوای تخصصی با ادبیات خاص حوزوی به هنرمندان (شاعران و مداحان) است. بنابراین، تشکیل یک حلقه ارتباطی منسجم و کارآمد، وظیفه اصلی است که این حلقه در هیئت اندیشهورز شکل میگیرد.
نظر شما