بزرگان دینی یا قهرمانان ملی در طول تاریخ با اثرگذاریها و اقدامات اصلاحی یا ترویجی در جامعه به عنوان الگوهایی کارا و محبوب مطرحاند، اما در این میان چهرههای بیمانندی هستند که مانندشان در تاریخ تکرار نشده است. اشخاصی مانند پیامبر مهربان ما مسلمانان که رحمت ایشان برای همه مردم جهان منشأ فیض و لطف بوده و هست. رحمتی که الگوی انسان کامل نیز است. خوب است بدانیم فرد یا گروهی که به عنوان الگو معرفی میشود، به واسطه رفتار، منش و روشی است که در آن پایداری دارد. یعنی شخص یا گروه، آن رفتار را بارها انجام داده و هیچگاه برخلاف آن عمل نکرده باشد. یکی از مواردی که نبی اکرم(ص) در آن پایداری داشت، اصلاح روشهای غلط بود؛ حتی اگر آن روش رسم یا سنت یک جامعه شده باشد. با این توضیح و شرح به سراغ آموزههای نبی اکرم(ص) در این خصوص میرویم.
اصلاحات باید جریانساز باشند
نبی اکرم(ص) یک مصلح اجتماعی بودند. ایشان با شخصیتی که داشتند در بسیاری از موارد جریانساز و مصلح بودند. همین امر میتواند به خودی خود به عنوان الگویی برای ما در نظر گرفته شود. با نگاهی به عملکرد ایشان در مسیر رسالت متوجه میشویم رسول خدا(ص) فراتر از یک مبلغ دینی یا معلم اخلاق بودند. ایشان در عرصه جامعه به عنوان یک شخصیت مصلح و منجی وارد عمل شده و تحولی در جامعه جاهلی زمانه خود ایجاد کردند. تحولی که به ساخت مدنیتی جدید در شهر مدینه انجامید. گرچه در همین موارد هم باید توجه داشت که نباید فقط عمل پیامبر(ص) در همان مورد خاص ملاک تحلیل قرار گیرد، بلکه آنچه پیامبر(ص) برای پدیدآوری آن تلاش میکردند باید الگوی عمل ما باشد و سپس تلاش پیامبر(ص) و عمل آن حضرت در آن مورد خاص باید در نظر گرفته شود. علاوه بر این، توجه به نقطه آغاز در کنار بستر اجرای آن عمل نیز مهم است. همچنین این عمل باید نسبت به وضعیت جامعهای که پیامبر(ص) در آن قرار داشتند مورد توجه قرار گیرد.
زندگی ببخشیم
در عرب جاهلی رسم بر این بود اگر به قبیلهای شبیخون زده میشد و چیزی به سرقت میرفت یا کسی مورد ضرب و جرح قرار میگرفت، قبیله مقابل حق طبیعی خود میدانست قبیله مهاجم را با خاک یکسان کند و نسل آنها را از زمین بکند. (تفسیر نمونه / ۴۴۸-۴۴۲، دارالکتب الاسلامیه)
ویژگی عرب جاهلی قتل و خونریزی بود. اشعار باقی مانده از آن زمان مؤید رویکرد اعراب در آن زمان است که یا به زد و خورد و جنگ میپرداختند یا در پی امیال نفسانی بودند و همگان را به عشرت و شهوت فرامیخواندند. همچنین قرآن کریم در آیاتی به شرح و تبیین فرهنگ عرب جاهلی میپردازد که گویای فرهنگ خشن و زمختی است که بر عرب جاهلی سلطه داشته است. پیامبراکرم(ص) با این فرهنگ خونریز و فسادافکن بهگونهای بازدارنده برخورد میکنند و قانونی به اجرا میگذارند که بیان میکند یک نفر در برابر یک نفر، یک جرح در برابر یک جرح! (و الاذن بالاذن و السن بالسن و الجروح قصاص). (مائده، آیه ۴۵)
عمل پیامبر اکرم(ص) در اینجا هم نقش اصلاح و هم نقش بازدارندگی دارد. در آیه ۱۷۹ سوره بقره خداوند میفرماید: «و فی القصاص حیاة یا اولیالالباب لعلکم تتقون»؛ در برابر تجاوزها حق مقابله به مثل ندارید، حق قصاص دارید، زیرا در قصاص زندگی است. سنتی که در میان عرب جاهلی مرسوم بود سنتی بود که ناامنی و مرگ را در پی داشت، ولی در قصاص زندگی است. در دنباله آیه آمده شاید شما پروا کنید، یعنی دگرباره اقدام به این تجاوزها و جنایتها نکنید. این یک اصل اساسی و آموزنده مهم در فلسفه نبوت است که برای حیات بخشیدن به زندگی بشری آمده است. او خورشید تابناکی است که بر تن نحیف و یخزده عرب جاهلی میتابد تا خون زندگی در رگهای آنها به حرکت درآید و روشهای غلطشان به سمت روشهای درست اصلاح یابد.
حقوق زنان باید در نظر گرفته شود
از دیگر مواردی که در اجتماع دوره پیامبر(ص) بسیار آزاردهنده بود جایگاه زنان و اهمیت ندادن به حقوق زنان بود. در زمانه ما هنوز هم جایگاه زنان در اجتماع و حقوق آنها قابل پیگیری و اصلاح است تا مطابق باورهای دینی اسلام زنان بتوانند زندگیساز و زندگیبخش باشند. در زمان پیامبر(ص) بهراحتی حقوق زنان نادیده گرفته میشد و یا همچون کالا مورد دادوستد قرار میگرفتند و مانند دارایی پدر میان فرزندان توزیع میشدند. پیامبر(ص) در برابر این ستم بزرگ و نادیدهانگاری حق زنان ایستادند و بدین صورت در آن جامعه سیاه به احقاق حق آنان پرداختند. برخی از اصلاحات پیامبر(ص) در مورد زنان که میتواند چراغ راه باشد به این شرح است:
۱- پیامبر اکرم(ص) مردم را از کشتن آنها بازداشتند؛ در ذیل آیه «بایّ ذنب قتلت» در سوره تکویر آیه ۹.
۲- ایشان اول خود به زنان احترام گذاشتند و این احترام را توصیه و ترویج فرمودند. مواردی چون احترام به مادرشان آمنه، احترام به همسرشان خدیجه و احترام به دخترشان حضرت زهرا(س).
۳- پیامبر(ص) در روایتهای مختلف، زنان را برگزیده خود عنوان کرده یا اموری به عهده آنان گذاشتهاند.
۴- یکی از مهمترین اقدامات ایشان در زمینه حقوق زنان بود. رسول خدا(ص) برای زنان حقوق خاصی ازجمله سهمالارث قرار دادند. در ذیل آیات ارث؛ حق مادری، حق همسری و... را برای جامعه آن زمان ترسیم و اجباری کردند.
باید دقت کرد در جامعهای که زنان هیچ حقی نداشتند پیامبر(ص) چنین قدمهای بزرگی برای زنان برداشتند. قدمهای استوار، پیشرو و مترقی که ما باید آنها را ملاک رفتار خود در حوزه زنان قرار دهیم. اگر جامعه رو به پیشرفت گذاشت و زنان علاوه بر حقوقی که پیامبر(ص) در آن دوره به آنان داد خود حقوق دیگری بدست آورند نمیتوان آنان را از آنچه بدست آوردهاند بازشان داشت. واکنش پیامبر(ص) در این موارد بیانگر آن است که هدف ایشان بیش از چیزی بوده که بیان کردهاند، ولی جامعه و فضای موجود مقتضی دگرگونیهای بیش از این نبوده است.
همه بنده خدا و آزادیم
شاید امروزه برای ما عمل بردهداری دور از ذهن و عجیب باشد ولی در زمانه کنونی نیز بسیاری از مؤمنان بهجای بندگی خداوند و تحصیل آزادانه عبادت و امور خدایی، بنده اجتماع، حرف مردم، عرف و باورهای نادرستاند. آزادیبخشی از سنتهای اصلاحی پیامبر(ص) بوده است. درباره بردهداری با آیات و روایاتی روبهرو هستیم که در نگاه نخست بیانگر پذیرش وجود بردهداری در نظام اسلامی است و شاید این نگرش در پژوهشگر ایجاد شود که پیامبر(ص) مدافع و خواستار وجود بردهداری بودند، اما انسان آگاه باید با تحلیل موقعیت زمانه پیامبر(ص) به متون نگاه کند. دگرگونی که پیامبر(ص) در نظام بردهداری پدید آوردند باید معیار تحلیل قرار گیرد. همین که ایشان برای بردگان حقی قائل شدند و قانونی خاص گذاشتند که بردهها نیز به عنوان بخشی از جامعه پذیرفته شوند، خود بالاترین ارزش و ایجاد یک فضای جدید اجتماعی است. ما باید برخوردی را که پیامبر(ص) با بردهداری داشتند از باب نقطه آغاز حرکت و پدیدآوری زمینه برای دگرگونیهای بنیادین در نظام بردهداری مورد توجه قرار دهیم و همچون زاویه در حال گسترش، آن را به پیش ببریم و با توجه به سنت آزادیبخشی در سایر حوزههای اجتماعی و همچنین فردی قدم برداریم.
نبی(ص)؛ آسمان روشن راه ما
در پایان باید گفت موارد اصلاحی پیامبر(ص) زیادند و ما به مقتضای فرصت به تکتک آنها در شمارههای آینده اشاره خواهیم کرد. در جهان امروز گرچه انسان در قلههای بس بلند دانش و اندیشه قرار دارد و بیکرانه هستی را به نظاره نشسته و آنچه حتی نادیدنی است، میبیند اما بیتردید با بحران بسیار جدی معنوی روبهرو است که برونرفت از آنها ناممکن مینماید. معنویت و اخلاق ازجمله بحرانهای جدی و کشنده انسان معاصر است. دستکاری شدن مفاهیم جدید و تخلیه آنها از معانی حقیقی، شوربختی بشر امروز را صدچندان کرده است. همه بارقههای امیدی که در مفاهیم جدیدی همچون حقوق بشر، دموکراسی، آزادی و… نمود یافته بود آنها را به وادی ناامیدی و بیفرجامی کشاند، بهگونهای که به عنوان یک فرایند تاریخی به دنبال مفاهیمی ارزشی و قدسی میگردد که از آسمان تعالیها تجلی یافته باشد. الگوبرداری از پیامبر(ص) به عنوان چراغ راه بشر، مسیر را روشن و امن میسازد.
منبع:
الگوگیری از شخصیت پیامبر(ص)؛ نویسنده: حسن جمشیدی
نظر شما