بارندگیهایی که از سهشنبه شب در مشهد آغاز شده، اگرچه نویدبخش طراوت هوا و کاهش آلودگی است؛ اما همزمان پرسشی تکراری را در ذهن شهروندان ایجاد میکند؛ روانابهای جاری در خیابانها در زمان بارندگیها کجا میروند؟ موضوعی که با هر بارش، دوباره در کانون توجه افکار عمومی قرار میگیرد.
در پاسخ به طرح این پرسش؛ معاون طرح و توسعه شرکت آب منطقهای خراسان رضوی در گفتوگو با خبرنگار ما اظهار کرد: روانابهای شهر مشهد یا سایر حوضههای آبریز در نهایت به کشفرود میریزند که این رودخانه از محدوده شهر قوچان آغاز و در پاییندست سد دوستی، با عنوان رودخانه تجن، وارد خاک ترکمنستان میشود. مساحت حوضه آبریز کشفرود بیش از ۱۵هزار و ۸۰۰ کیلومترمربع و طول آبراهه اصلی این رودخانه حدود ۲۴۵ کیلومتر است.
نقش کلیدی سد شوریجه در مهار روانابها
مهدی حسینپور گفت: حوضه آبریز کشفرود از چهار زیرحوضه شامل حوضه آبریز مشهد، حوضه آبریز سنگبست، حوضه آبریز نریمانی و حوضه آبریز آبدربند تشکیل شده و در سنوات گذشته، شرکت آب منطقهای خراسان رضوی در این حوضه آبریز سه سد کارده، طرق، ارداک، پروژه تغذیه مصنوعی شاندیز و دو سد کوچک با عنوان سدهای دولتآباد و اسجیل را نیز ساخته؛ اما با وجود این اقدامهای سازهای، این حوضه آبریز در بلندمدت آوردهای در حدود ۵/۲۹میلیون مترمکعب آب دارد. پیش از ساخت سد شوریجه، آبهای وارده به این حوضه که در مسیر سدهای ساخته شده قرار نمیگرفت، از کشور خارج و وارد ترکمنستان میشد. اکنون سد شوریجه در نقطهای با عنوان ساختگاه سد مخزنی شوریجه در حال ساخت قرار دارد که با پیشرفت فیزیکی حدود ۸۸درصدی، میتوان گفت آماده ورود به برنامه آبگیری است.
وی افزود: بر اساس برنامهریزی انجام شده برای سال آبی ۱۴۰۵- ۱۴۰۴ تا پانزدهم دی ماه تمهیدات لازم برای آبگیری سد صورت گرفته است. بنابراین هر روانابی که در مشهد جاری شده و وارد کشفرود شود، در ساختگاه شوریجه مهار خواهد شد و دیگر آبی از این حوضه آبریز از کشور خارج نمیشود مگر در بخش کوچکی از حوضه که در حد فاصل مشخصی پس از این سد قرار دارد و مساحت آن محدود است.
جزئیات فنی سد شوریجه
معاون طرح و توسعه شرکت آب منطقهای خراسان رضوی یکی از اهداف اصلی ساخت این سد را تأمین آب شهر مشهد اعلام کرد و توضیح داد: این سد از نوع خاکی با هسته رسی بوده و ارتفاع آن از پی حدود ۵۱ متر و از بستر رودخانه ۴۶.۵ متر است. طول تاج سد ۳۷۴ متر بوده و مخزن آن ظرفیت ذخیرهسازی ۲۰۰ میلیون مترمکعب در تراز نرمال و ۳۵۰ میلیون مترمکعب در تراز حداکثری را دارد و حجم آب قابل تنظیم این سد حدود ۲۰.۹ میلیون مترمکعب برآورد شده و سد شوریجه افزون بر تأمین آب شرب مشهد، وظیفه تأمین نیاز سیلاببران اراضی پاییندست در محدوده شهرستان سرخس و نیز تأمین حقابه زیستمحیطی آبخوان منطقه را بر عهده دارد. به عبارت دیگر، از مجموع ۲۰.۹ میلیون مترمکعب حجم آب تنظیمی، حدود ۱۵.۴ میلیون مترمکعب برای شرب مشهد، ۲.۲ میلیون مترمکعب برای مصارف حقابهبران و حدود ۳.۳ میلیون مترمکعب برای تغذیه آبخوان شهر سرخس پیشبینی شده و این ارقام در شرایط بلندمدت و با توجه به نوسانهای آورد رودخانه در نظر گرفته شدهاند.
کارایی سد شوریجه با بهرهبرداری همزمان از سامانه انتقال آب
حسینپور با تأکید بر بهرهبرداری همزمان سد شوریجه و سامانه انتقال آب گفت: پیشرفت فیزیکی سد حدود ۸۸ درصد و پیشرفت سامانه انتقال آب که قرار است آب را به مشهد منتقل و به خط انتقال سد دوستی متصل کند، حدود ۵۸ درصد است. این سامانه مشکل جدی تأمین اعتبار دارد و برای تکمیل آن حدود هزار و ۲۰۰ میلیارد تومان اعتبار دیگر مورد نیاز است. به صورت کلی طرح سد شوریجه شامل دو پروژه است؛ یک پروژه ساختمانی سد با وزن ۷۶ درصد و پروژه سامانه انتقال آب با وزن ۲۴ درصد. با در نظر گرفتن پیشرفت فیزیکی هر دو بخش، مجموع پیشرفت طرح حدود ۸۱ درصد برآورد میشود. تاکنون حدود ۱.۷ همت برای این طرح هزینه شده و برای تکمیل آن به حدود ۱.۴ همت اعتبار دیگر نیاز است.
وی با اشاره به سیل دو سال گذشته مشهد تشریح کرد: در برخی سالها، حجم آبی که از این حوضه عبور کرده، به بیش از ۱۲۰ میلیون مترمکعب نیز رسیده است. به عنوان نمونه، حدود ۶۸ میلیون مترمکعب آب از این ساختگاه عبور کرده که مربوط به سیلاب مشهد بوده است. بنابراین در صورت وقوع سیلاب، آب در این ساختگاه مهار شده و نقش مؤثری در تأمین آب مشهد؛ بهویژه در اوج مصرف خواهد داشت.
معاون طرح و توسعه شرکت آب منطقهای خراسان رضوی افزود: در خصوص بارندگیهای اخیر در سطح شهر مشهد، روانابها در نهایت به پشت سدهای کارده یا طرق نمیرسند؛ بلکه در صورت عبور از این سدها و ورود به کشفرود، به شرط قابل توجه بودن حجم، به سمت سد شوریجه هدایت شده و در آنجا مهار میشوند و اگر بارندگیها ادامه داشته یاشد، این اتفاق خواهد افتاد که امیدواریم این بارندگیها ادامهدار باشد.
چالش برداشتهای غیرمجاز در بالادست سدها
در گذشته به ویژه در جلسات قرارگاه آب شهرستان مشهد، یکی از دلایل نرسیدن آب به پشت سدها در زمان بارندگیها، برداشتهای غیرمجاز در بالادست سدها از طریق ساخت شقنهر، موتور پمپ یا استخرها عنوان میشد. درباره این موضوع، مدیر بهرهبرداری و نگهداری از تأسیسات آبی شرکت آب منطقهای خراسان رضوی در گفتوگو با خبرنگار ما عنوان کرد: اساساً در سدها؛ بهویژه سدهای بالادست، یکی از دغدغههای اصلی ما موضوع ورودی آب به مخزن است و تمامی سدها، دستکم در خراسان و شرق کشور، کارکرد کنترل سیلاب دارند؛ یعنی حجمی که تنظیم میشود، برای تنظیم و مهار سیلاب است.
رضا استیلایی گفت: رواناب رودخانهها در این مناطق به صورت برنامهریزی شده و مستمر نیست. برخلاف رودخانههایی مانند کارون یا کرخه که دبی بالایی دارند و درصد قابل توجهی از حجم مخزن سد به رواناب اختصاص مییابد، در این منطقه دبی رودخانهها بسیار متغیر است و از صفر تا چندین مترمکعب در ثانیه نوسان دارد. بنابراین، رواناب در سدهای شرق کشور چندان قابل برنامهریزی نیست و معمولاً در تابستانها رودخانهها خشک میشوند؛ برای مثال در سد ارداک میبینیم که از ماههای خرداد و تیر، رودخانه کاملاً خشک میشود. علت این موضوع نیز آن است که در بالادست، به دلیل کم بودن رواناب، معمولاً روستاییان از همان آب محدود استفاده میکنند که دارای حقابه زمین، باغ و اراضی کشاورزی هستند.
وی اضافه کرد: گاهی اتفاق میافتد که بخشی از رواناب، توسط افراد با نصب موتورپمپ برداشت میشود که این اقدام غیرمجاز است و تاکنون آب منطقهای در هیچ رودخانهای و در هیچیک از سدها مجوزی برای برداشت آب از طریق موتورپمپ را صادر نکرده است. بنابراین هرجا موتورپمپی مشاهده شود، بدون تردید غیرمجاز بوده و جمعآوری میشود. ضمن آنکه در بسیاری از موارد، خود کشاورزان مانع برداشتهای غیرمجاز میشوند؛ زیرا چنین برداشتهایی موجب تضییع حقابه آنها خواهد شد و در مواردی که به دلیل ملاحظات محلی اقدامی صورت نگیرد، موضوع به ما گزارش میشود و در کنار این موضوع، آب منطقهای گروههای گشت و بازرسی دارد که بهطور مستمر بالادست مخازن را پایش و برداشتهای غیرمجاز را شناسایی میکنند و با دستور قضایی بهویژه در حوضه مشهد، با هماهنگی پاسگاهها، این برداشتهای غیرمجاز جمعآوری میشود.
نگرانی برای ذخایر آب استان
مدیر بهرهبرداری و نگهداری از تأسیسات آبی شرکت آب منطقهای خراسان رضوی در خصوص استخرهای غیرمجاز ذخیره آب در نزدیکی رودخانهها و بالادست سدها توضیح داد: از آنجا که معمولاً این استخرها خارج از بستر رودخانه و در اراضی کشاورزی ساخته میشوند و مشمول تغییر کاربری هستند، موضوع به سازمان جهاد کشاورزی اعلام شده تا بر اساس قوانین مربوط به تغییر کاربری، از ادامه این فعالیتها جلوگیری به عمل بیاید؛ اما باید گفت تمام رودخانههای ناشی از ارتفاعات یال شمالی بینالود و هزارمسجد در نهایت به کشفرود میریزند. سد طرق از ارتفاعات طرق و سد ارداک از دشت چناران تأمین شده و همه این جریانها به کشفرود ختم میشود. هر مقدار آبی هم که مازاد باشد، به سمت شوریجه هدایت میشود. البته اساساً بحث مازاد مطرح نیست؛ چراکه از سرشاخهها آبی اضافه نمیآید، مگر در موارد بارندگیهای ناگهانی و خارج از عرف هیدرولوژیکی که نمونه بارز آن، بارندگیهای چند سال پیش در مشهد بود که منجر به جاری شدن رواناب در داخل شهر شد و متأسفانه تلفات جانی هم داشت. برنامهریزی بر این است که با تکمیل زیرساختها، روانابهای خارج از حوضه و رودخانههای درجه سه نیز مهار شوند.
استیلایی در جمعبندی توضیحات خود اظهار کرد: در حال حاضر با توجه به اینکه ابتدای فصل بارندگی و کمبود بارشها عملاً رواناب قابل توجهی وجود ندارد و رودخانهها کاملاً خشک هستند و حتی سدهایی که معمولاً جریان دائمی دارند، مانند سد فریمان، امسال از ابتدای مرداد خشک شدهاند، ورودی مخازن در حال حاضر تقریباً صفر است و در سدهای طرق، کارده و ارداک نیز اعداد بسیار ناچیز و غیرقابل اعتناست. با این حال، پایش بالادست سدها به صورت مستمر انجام میشود و گروههای گشت و بازرسی هر سال برداشتهای غیرمجاز را شناسایی و جمعآوری میکنند. در خصوص بارندگیهای اخیر نیز باید گفت این بارشها اگرچه شایان توجه و موجب شکرگزاری است؛ اما تأثیر قابل توجهی بر افزایش ورودی مخازن ندارد. سیلابهای اصلی معمولاً در ماههای فروردین و اردیبهشت و در اثر ذوب برف همراه با بارندگی و افزایش دما رخ میدهد و آبگیری سدها اغلب ناشی از همان شرایط است.
سخن آخر...
هر چند بارندگی با تأخیر چند ماهه از آغاز سال آبی شروع شده و باید برای هر قطره آن شاکر بود؛ اما باید گفت سدهای خراسان؛ از جمله شوریجه، نقش کلیدی در مهار روانابها و جلوگیری از خروج آب به فراسرزمینها دارند و در کنار چالش برداشتهای غیرمجاز و استخرهای غیرقانونی بالادست و ضعف جهاد کشاورزی در ارائه الگوی کشت، مدیریت و تعیین تکلیف برداشتها از منابع آبی با اعمال قوانین تغییر کاربری و همکاری با آب منطقهای، باید گفت تأمین منابع مالی و اعتباری برای پروژههای اضطراری آبرسانی و تأمین آب در بلندمدت در مشهد از جمله سامانه انتقال آب سد شوریجه به مشهد با وجود قولها و وعدههای پیگیری، هنوز حل نشده و در نبود منابع مالی، مشخص نیست سرنوشت تأمین آب مشهد چگونه خواهد بود.
نظر شما