عکاسی «سیّار» در محدوده شهری، اماکن مقدّسه و تفریحی، از قدیم با انگیزه‌ی شغلی پدیدار گشته و یک نوع عکاسی تجارتی محسوب می‌گردد. عکاسان این رسته، به ثبت عکس یادگاری از مشتریان، مسافران و زوّار می‌پردازند. عکاسی در اماکن مقدّسه نوعی عکاسی زیارتی محسوب می‌شود که زائران را در پیش‌زمینه‌ی این اماکن به تصویر می‌کشد.

عکاسان سیّار از قدیم در شهر مشهد مشغول به کار بوده‌اند. این قشر از صنف عکاسان، در سال 1385 با حق عضویت سالیانه ده هزار تومان با کارت‌های معتبر یک‌ساله با عنوان «عکاس سیّار» که اتحادیه برای آنان صادر می‌نمود، در مکان‌های مختلف شهر به صورت آنالوگ عکاسی می‌کردند. این مکان‌ها عبارت بودند از: اطراف حرم مطهر، بست بالا، بست پایین ورودی «باب‌الرضا(ع)»، بست پایین ورودی شیخ حر عاملی، فلکه آب، خواجه مراد، خواجه اباصلت، خواجه‌ربیع، کوه‌سنگی، وکیل‌آباد و پارک ملت.

عکاسان سیّار، برای چاپ و تحویل عکس به مشتری، نشانی یک لابراتوار را که با آن قرارداد داشتند، توسط یک فاکتور و قبض به مشتری می‌دادند تا مشتری به آن‌جا مراجعه و عکس خود را تحویل بگیرد. مراکزی که تا سال 90 این‌چنین خدماتی را به عکاسان سیّار می‌دادند، بیشتر در محدوده‌ی فلکه آب تا حرم مستقر بوده‌اند که عبارتند از: عکاسی و لابراتوار خوش‌رنگ، عکاسی و لابراتوار سبز، لابراتوار میلاد، عکاسی و لابراتور حقیقت نور.

اماکنی مانند آرامگاه فردوسی و باغ نادری مربوط به اداره کل ارشاد اسلامی خراسان بوده که از سال 1363 این مکان‌ها را هر چند سال یک بار طبق ضوابطی خاص به عکاسان سیّار اجاره می‌داد. لازم به ذکر است که عکاسان سیّار آنالوگ‌کار در سال 1385 که از آخرین سال‌های عکاسی آنالوگ در مشهد می‌باشد، حدود 15 تا 20 نفر بودند. عکاسی پرتره در میان عکاسخانه‌های شهر از سطح بالاتری برخوردار بود و معمولاً در این نوع عکاسی رقابتی فخرآمیز وجود داشت.

سال 76 را می‌توان سال سرآغاز استفاده از عکاسی دیجیتال در عکاسخانه‌های مشهد فرض کرد. در این سال پنج، شش نفر عکاس دیجیتال‌کار در مشهد وجود داشت که در این‌جا از آنان نام می‌بریم: علیرضا خوشرو (فرزند محمد خوشرو، عکاسی انیورسال)، امیر آقاجان‌زاده، ترابی، ایزدی، نجفی، سزاوار (فرزند مصطفی سزاوار، عکاسی رؤیا).

و اما همه گیر شدن عکاسی دیجیتال در عکاسخانه و بین مردم شهر، تا 1384 طول کشید و از سال 1386 تقریباً تمامی عکاسخانه‌های شهر برنامه و شیوه‌ی چاپ آنالوگ را کنار گذاشته بودند و اسباب عکاسخانه، با ابزار دیجیتال تجهیز شده بود.

با بررسی نرخ‌های مصوب عکس 4×6 از سال 71 تا 91 به مرور تسلط عکس‌برداری دیجیتال بر آنالوگ واضح و آشکار می‌گردد؛ نرخ شش قطعه عکس 4×6 سیاه و سفید با روتوش در سال 71، 1300 ریال به تصویب رسیده است. در سال 74، 4500 ریال، سال 78، 7000 ریال، 82، 11500 ریال و قیمت مصوب شده‌ی آنالوگ تا سال 85 نیز 13000 ریال بوده؛ اما نرخ دیجیتال آن حدوداً دو برابر آنالوگ، یعنی 30000 ریال قید شده است.

در سال 86 نرخ گذاری بر مبنای عکس‌برداری دیجیتال بوده و از قیمت گذاری برای آنالوگ خبری نیست که نرخ دیجیتال آن 35000 ریال می‌باشد. سال 91 نرخ دیجیتال 4×6 با کیفیت درجه یک، 120000 ریال تصویب شده است.

زمان دقیق تسلط عکاسی دیجیتال بر آنالوگ را می‌توان با توجه به نرخ‌گذاری عکس توسط اتحادیه صنف عکاسان مشهد مشخص نمود. با این حساب از سال 1385 که فعالیت عکاسی دیجیتال همه‌گیر می‌شود، اتحادیه بر مبنای قیمت‌گذاری، عکس دیجیتال را حدوداً دو برابر اعلام می‌کند و از سال 86 عکاسی آنالوگ به طور کامل از عکاسخانه‌ها رخت بربسته و منحل گشته است. بنابراین در سال جدید، نرخ‌گذاری بر مبنای شیوه‌ی جدید عکاسی انجام یافته و شیوه‌ی قدیم به فراموشی گراییده است.

از دوره پهلوی بانوان عکاسِ آتلیه کم و بیش در شهر مشهد فعالیت داشته‌اند و تعداد آنان در 1389 حدود 20 نفر بوده است که نیمی از آنان دارای پروانه کسب بودند.

هنگامه جنگ تحمیلی، علاوه بر عکاسان حرفه‌ای مشاغل و عکاسان مطبوعاتی، عکاسان خوش‌ذوق همچنان که به ثبت وقایع انقلاب توجه نموده بودند، به ثبت و ضبط صحنه‌های جنگ نیز همت گمارده و از درون و بیرون، به زوایای مختلف بصری آن پرداختند.

همچنین در میان نظامیان و نیروهای بسیج، ذوق‌ورزانی بودند که به ثبت کارزار جبهه پرداختند. هشت سال عکاسی از جبهه، تولید آثار و اسناد تصویری ماندگاری را سبب شده است که تا کنون به اشکال گوناگونی چون کتاب‌های تصویری به چاپ رسیده و میلیون‌ها عکس نیز در آرشیوها و آلبوم‌ها بایگانی شده است.

تعداد 86 عکاس آتلیه‌دار شهر مشهد به نوعی در جهبه خدمت کرده‌اند و شش خانواده‌ی عکاس نیز از خانواده‌ی محترم شهدا می‌باشند. برخی از شهدای عکاس عبارتند از: شهید کاظم اخوان، متولد 1338 مشهد که بیش از هفت عملیات چریکی را با حضور در کنار شهید چمران عکاسی و فیلم‌برداری کرد (وی جاوید الاثر می‌باشد) و شهید محسن حاج عباسی که از عکاسان خوب و خوش‌ذوق شهر مشهد بوده است. از عکاسان جانباز نیز می‌توان از جواد سیّدآبادی، متولد 1338 نیشابور، قدیر وقاری شورچه، متولد 1346 مشهد از عکاسان فعال و محسن وفایی شاندیز، متولد 1331 مشهد نام برد.

عکس : محسن وفایی شاندیز

عکاسخانه‌هایی که از قدیم در جوار حرم امام رضا(ع) قرار داشته‌اند، از قداست و اهمیت این مکان مطهر بهره برده و همچنین هنر خود را در خدمت به آن نیز به کار بردند و آن روند در نهایت به ابداع شیوه‌ی عکاسی دینی «حرم بارگاهی» ختم گردید که می‌توان آن را یکی از قابل بحث‌ترین و زیباترین هنرهای دینی و بومی شهر مشهد به حساب آورد. شیوه‌ی عکاسی حرم بارگاهی عبادت زائر را کامل نموده و سال‌ها زیارت مزبور را به صورت ممتد پس از تماشای دوباره‌ی عکس ادامه می‌دهد و زیارتی بی‌پایان را ممکن می‌سازد. الزام بررسی کامل ابعاد هنری، دینی، اجتماعی و تاریخی عکس حرم بارگاهی، عمق قداست و ویژگی‌های بارز این هنر را آشکار ساخته و نیاز به یک انجمن و پایگاه تخصصی را جهت بررسی متخصصین در این باره جدی و مبرم می‌سازد. این هنر از سال‌های دور تا کنون زنده باقی مانده است و در جوار حرم مطهر با مکانیزم جدید دیجیتال همنوا گشته و به حیات خود ادامه می‌دهد.

در این‌جا تدابیر و نگرش متولیان آستان قدس رضوی بر ظهور و ادامه‌ی حیات این پروسه‌ی بدیع و منحصر به فرد عکاسی مشهد قابل تمجید و ستایش است. همچنان که خشت خشت این آستان مطهر از ذات هنر روی هم قرار گرفته و مجموعه‌ای از هنرآفرینی هنرمندان چیره‌دست است، هنر عکاسی دینی نیز زیر چتر حمایت متولیان آن، برای خود صاحب مسند و سبک گشته است. بایگانی اسناد و عکس‌های تاریخی شهر مشهد از برترین و با اهمیت‌ترین کارهایی بوده که توسط آستان قدس رضوی انجام گرفته است. همچنین در حوزه‌ی رسانه‌ای، کتاب و سایت عکس، فعالیت‌های چشمگیر و مهمی انجام گرفته که محتوای تاریخ عکاسی آینده شهر مشهد، خراسان و ایران را غنا بخشیده و پشتوانه‌ی تاریخی هنر عکاسی را متمرکز و بقا خواهد بخشید.

مرکز اسناد آستان قدس رضوی در اوایل دهه 80 با تشکیل منظم نمودن بایگانی در باب اسناد عکس و عکاسی تا سال 1383، حدود 25هزار سند و عکس تاریخی را جمع‌آوری نمود و این امر تا کنون ادامه یافته و اسناد و عکس‌های مهمی از تاریخ عکاسی مشهد، خراسان و ایران در آن مرکز جمع‌آوری شده است و امروزه از مراکز مهمی می‌باشد که توجه ویژه‌ای به تاریخ عکاسی دارد. همچنین ایجاد بخش «تاریخ شفاهی» و مصاحبه‌ی حضوری در این مرکز با پیشکسوتان عکاسی از فعالیت‌های ارزشمندی است که تا کنون در کشور در باب تاریخ عکاسی اتفاق افتاده است.

سایت «عکس رضوی» – نویسنده مطلب استاد محمد محمدزاده تیتکانلو