به عنوان نمونه می‌توان از دانشنامه امام مهدی(عج) نام برد که خردادماه سال گذشته در حضور رهبر معظم انقلاب رونمایی شد و ایشان از آن به عنوان هدیه‌ای ارزشمند به جامعه اسلامی و جامعه علمی نام بردند.
پیش از دانشنامه ۱۰ جلدی امام مهدی(عج)، دانشنامه ۶ جلدی فاطمی(س)، دانشنامه ۱۴ جلدی امام حسین(ع)، دانشنامه ۱۲ جلدی امام علی(ع) و مجموعه ۱۲ جلدی «سیره صحیح پیامبر اعظم(ص)» منتشر شده‌اند و دانشنامه تنها امام مدفون در ایران نیز در دست تدوین است. دانشنامه امام رضا(ع) به همت بنیاد بین‌المللی فرهنگی هنری امام رضا(ع) و پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تدوین می‌شود و قرار است در 10 جلد (در مجموع 7500 صفحه رحلی) زیر چاپ برود. این دانشنامه فعالیتهای زیربنایی را از سه سال پیش تحت مدیریت حجت‌الاسلام دکتر یعقوبعلی برجی آغاز کرده و جلد نخست آن برای بررسی در اختیار صاحب‌نظران قرار گرفته است و هم‌اکنون در حال بازنگری دوباره قرار دارد تا پس از اعمال دیدگاه‌ها و تأیید ناظر عالی به مرحله چاپ و انتشار برسد.
آقای دکتربرجی! پیشینه دانشنامه‌نگاری در اسلام به چه زمانی می‌رسد؟
- «دانشنامه» كتابي مرجع است که دو هدف اصلي را دنبال می‌کند؛ یکی دربرگيري موضوعات و مباحث رشته خاص يا گروهي از رشته‌ها و دیگری آسان‌كردن دستيابي به مطالب. دانشنامه‌نويسي دو دوره را پشت سر گذاشته است. در دوره نخست، دانشنامه‌ها به‌گونه موضوعي طبقه‌بندي مي‌شدند و در دوره دوم به صورت الفبایی. در دانشنامه‌های موضوعی، دانشوران همواره تلاش مي‌كردند همه دانشهاي رايج زمان خود را در يك مجموعه سامان بدهند. جالب است بدانید درعرصه دانشنامه‌نويسي به صورت موضوعي، امامان معصوم(ع) پيشگام بودند. كتابهاي صحيفه فاطمه زهرا(س) و جامعه امام علي(ع) و صحيفه رضويه(ع) را مي‌توان جزو اولين دانشنامه‌هايی از اين دست نام برد.
در جهان اسلام، در كنار آثاري كه در حوزه‌هاي تخصصي فقه، كلام، تفسير و... نوشته شده، مجموعه‌هايي نيز كه جامع همه علوم رايج زمان بوده‌اند، تدوين شده است. از اين مجموعه‌ها با عناوين مختلفي از جمله دانشنامه ياد شده است. عيون الاخبار تأليف ابن‌قتيبه دينوري، تاريخ‌نگار، لغت‌شناس و آموزگار عرب يكي از اين گونه دانشنامه‌هاست كه با عنوان «كتاب‌السلطان» آغاز شده و با «كتاب‌النساء» پايان مي‌پذيرد. دانشنامه علايي (۴۲۸ق) ابن‌سينا نیز اولین دانشنامه علوم فلسفي است که براي استفاده درباريان نوشته شد و در آن دانشها بر پايه اصول حكمت، در چهار رشته منطق، الهيات، طبيعيات و رياضيات (شامل ستاره‌شناسي و موسيقي) تنظيم شده است. رساله ابونصر فارابي (۳۳۹ق)، يكي ديگر از این دانشنامه‌هاست. در این کتاب، دانشها در پنج عنوان دسته‌بندي شده‌اند كه بيشتر ناظر به علوم عقلي است. جوامع‌العلوم، رسائل اخوان الصفا، نزهت‌نامه، عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات، حدائق‌الانوار في حقائق الاسرار، دُره‌التاج لغُره‌الديباج، نوادرالتبادر لتحفه‌البهادر، نفائس‌الفنون في عرائس‌العيون و ... از دیگر دايره المعارف‌هاي موضوعي است.
تدوین دسته دوم؛ یعنی دانشنامه‌های الفبایی از چه زمانی مرسوم شد؟
- نيمه قرن نوزدهم میلادی بود که ايرانيان با دانشنامه‌نويسي اروپايي آشنا شدند و این آشنایی سبب دگرگوني‌هاي گسترده‌اي در دانشنامه‌نويسي شد. اولین دگرگوني در «نامه دانشوران ناصري» رخ داد كه تدوين آن در دوره حکومت ناصرالدين شاه قاجار به سرپرستي اعتضاد‌السلطنه وزير علوم وقت آغاز شد. این کتاب شرح زندگي دانشمندان، مشايخ، فقيهان، حكيمان، طبيبان و نويسندگان اسلامي است. در اين كتاب مطالب دانشنامه‌اي براي نخستين بار به صورت الفبايي ارایه شده‌اند. نخستين مجلد نامه دانشوران به خط محمدرضا صفا، در ۱۲۹۶ قمری به چاپ رسيد و پس از انتشار جلد هفتم كتاب در ۱۳۲۴قمری كه تا حرف «ش» رسيده بود، نيمه‌تمام ماند.
نقطه عطف در دانشنامه‌نويسي دوره دوم، دانشنامه مُصاحب است كه تدوين آن از سال ۱۳۴۵شمسی آغاز شد و پس از گذشت ۲۵ سال به انجام رسيد. اين كتاب نخستين دانشنامه پارسي است كه با هدف ترجمه دانشنامه كوچك و يك‌جلدي «كلمبيا وايكينگ» به سرپرستي مرحوم دكتر مصاحب و با همكاري گروهي از اهل دانش و پژوهش و مترجمان ايراني آغاز شد؛ ولي از آنجا كه كلمبيا وايكينگ براي مخاطبان آمريكايي - و نه ايراني تهيه شده بود و پاسخگوي نيازهاي اطلاعاتي فارس‌زبانها نبود، دست‌اندركاران دانشنامه فارسي مصمم شدند تا در تدوين آن، آميزه‌اي از ترجمه و تأليف را به‌كار گيرند.
گمان می‌کنم از دهه ۶۰ نگارش دانشنامه‌های مذهبی رونق گرفت...
- دقیقاً! مثلا تدوین دانشنامه تشيع از سال 1361 شروع شد و دایره المعارف بزرگ و دانشنامه جهان اسلام هم از جمله دانشنامه‌هاي تخصصی با رويكرد عمومي هستند که نگارش آنها از سال ۶۲ آغاز شد. شاید برایتان جالب باشد بدانید، هم‌اکنون تنها در شهر مقدس قم حدود ۵۰ دانشنامه تخصصي در 26 مركز در دست نگارش است! از جمله مهمترين اين دانشنامه‌ها، موسوعه امام حسين(ع) در بنياد معارف اسلامي، دانشنامه اصوليين شيعه در پژوهشکده فقه و حقوق، دایره المعارف قرآن کريم در مرکز فرهنگ و معارف قرآن و موسوعه فقه اسلامي بر پايه مذهب اهل بيت در مؤسسه دايره المعارف فقه اسلامي هستند.
و البته دانشنامه امام رضا(ع)!
- بله. البته موسوعه‌نگاري و تك‌نگاري با موضوع امام علي‌بن موسي‌الرضا(ع) از گذشته مورد توجه دانشمندان مسلمان بود. مرحوم شيخ صدوق در قرن چهارم هجری کتاب شريف عيون اخبار الرضا(ع) را تأليف کرد که شامل بسياري موضوعات مربوط به شؤون امام نظیر ميلاد حضرت، وجه تسميه ايشان، رواياتي درباره مادر ثامن الحجج(ع)، اوضاع سياسي آن زمان، اخبار آن حضرت در توحيد، مناظرات ايشان با اديان و مذاهب مختلف، بيانات آن حضرت در تفسير قرآن، سبب پذيرش ولايتعهدي و ... می‌شد. اين اثر اولين دانشنامه موضوعي درباره امام رضا(ع) است.
پس از شیخ صدوق، مرحوم علامه مجلسي(ره) در جلد چهل و نهم کتاب ۱۱۰ جلدی بحارالانوار، با همين نگاه جامع و دانشنامه‌اي به امور مربوط به امام رضا(ع) و سخنان و خطبه‌هاي ايشان پرداخت. در دوره معاصر هم آیت‌ا... عزيزا... عطاردي -که در مرداد ماه سال گذشته به رحمت خدا رفتند- در «مسند الامام الرضا» دایره المعارفي از زندگي و سخنان امام هشتم(ع) ارایه کرد.
خوشبختانه اکنون در موضوعات مختلف درباره امام علی‌بن موسی‌الرضا(ع)، ده‌ها کتاب تأليف شده است، به طوري که در کتابخانه تخصصي امام رضا(ع) در قم هم اکنون حدود دو هزار عنوان کتاب جمع‌آوري شده است. موضوعات آثار رضوي از تنوع بالایی برخوردار است، از جمله، اخلاق، ادبيات و هنر، امامت، امام رضا(ع) و اهل سنت، اصحاب و راويان امام رضا(ع)، جاده ولايت، چهل حديث از امام رضا(ع)، شروح خطبه توحيديه، شروح حديث عمران صابي، شرح حديث رأس الجالوت، حديث سلسله الذهب، شروح ذهبيه، راهنماي حرم رضوي، زندگينامه امام رضا(ع)، زيارتنامه، سخنان امام رضا(ع)، مدايح رضوي، سفرنامه‌هاي مشهد، آستان قدس رضوي، ادعيه رضوي، طبّ‌الرضا، کرامات امام رضا(ع)، کتابنامه و مقاله‌نامه، پايان‌نامه‌ها، کودک و نوجوان، مناظرات، ولايتعهدي، تاريخ مشهد، مادر امام رضا(ع)، فرزندان امام رضا(ع)، مجموعه مقالات، گزارش جشنواره‌ها، تعزيه، تاريخ خراسان، اوقاف آستان قدس، مدفونين در حرم رضوي و حوزه‌هاي علميه خراسان و... .
با وجود این آثار، چه ضرورتی برای نگارش دانشنامه امام رضا(ع) وجود دارد؟
- ما در دانشنامه امام رضا(ع) در پي تبيين جامع، صحيح و كارآمد فرهنگ رضوي و ساماندهي به سبك دانشنامه‌اي مطالب متنوع و پراكنده‌اي هستیم كه طي قرنها و در مكانهاي مختلف نويسندگان درباره امام رضا(ع) نوشته‌اند. همچنين معرفي جامع مجموعه كتابها و آثار مختلفي كه درباره آن حضرت نوشته شده -بويژه نسخه‌هاي خطي كه دستيابي به آنها حتي براي پژوهشگران دشوار است- و معرفي شخصيتهايي كه از اصحاب امام رضا(ع) بوده‌اند يا از ایشان روايت نقل كرده‌اند يا آن حضرت درباره آنان فرمايشي فرموده، اهداف ديگر از نگارش دانشنامه را تشكيل مي‌دهند و چنين اثر جامعي تاكنون تدوين نشده است؛ اين دانشنامه درصدد پر كردن اين خلأ است.
نظر شما