یکی از مسائل بسیار مهم در روابط اجتماعی، رعایت نظافت و بهداشت عمومی است. انسان با ورود در جمع و جامعه باید قوانین آن جامعه را رعایت کند که از جمله این قوانین رعایت موازین بهداشتی و نظافتی هر فرد در جامعه است، اما بایدی دانست این امر در کلام امام رضا (ع) مورد تاکید واقع شده است، چنانکه امام رضا (ع) می فرمایند: خداوند متعال بیچارگی و بیچاره نمایی را دشمن می دارد، و خداوند مردم ژولیده و کثیف را دشمن می دارد. بهداشت و نظافت، در نظر امام اهمیتی ویژه دارد و کثیفی و پلیدی نکوهیده و زشت و موجب خشم الهی است. شستشوی بدن- که رکن بهداشت است- در حد نسیتاً بالای آن، یعنی دو روز یک بار، نیز در آموزش های رضوی آمده است؛ چنانکه محمد حکیمی می نویسد با توجه به مشکلات زندگی های گذشته و کمبود آب و نبود وسائل بهره برداری از آب های زیرزمینی و سدها و بندها و موتورهای پمپاژ، مطرح ساختن حمام کردن و شستشوی روز در میان از اهمیت بسزایی برخوردار است. در آن دوران نظافت به این شکل ها نبوده است، به ویژه در محیط عربستان، که شرایط جغرافیایی و جوّی رعایت بهداشت را مشکل می کرده است. در آن دوران و با توجه به مسائل آن زمان ها، تأکید به رعایت بهداشت و شستشو به صورت یاد شده، اهمیت و لزوم آن را برای همیشه روشن می سازد.

در قرآن کریم شستشو، وضو، غسل، طهارت و پاکیزگی و غیره، بارها مورد تأکید قرار گرفته و آب طهور و پاک کننده معرفی شده است. برای آب دریاها، نهرها و نزول باران، خواص و آثاری بیان گشته و در هر یک به جهتی نگریسته شده است، چنانکه در قرآن کریم می خوانیم: از آسمان آبی پاکیزه فرو فرستادیم، و یا: از آسمان آب فرو می فرستد تا شما را با آن پاک گرداند. این آیات، خطاب به همه ی انسان ها است و همه موظف اند با این نعمت خدادادی خود را شستشو دهند و نظافت و بهداشت را رعایت کنند. استفاده از آب و در اختیار داشتن ان برای انواع نظافت ها، مخصوص طبقات بالای جامعه نیست. از این رو بخش بزرگی از احادیث، درباره  مسائل بهداشت، نظافت، رعایت امور مربوط به سلامتی و شکوه ظاهری سیمای مردم است، چنانکه از حضرت محمد (ص) روایت شده است که ایشان مردی ژولیده را دیدند که لباس هایش کثیف و بدمنظره بود (چندش آور بود) پس فرمودند: بهره برداری از مواهب (الهی) و آشکار ساختن نعمت ها بخشی از دینداری است.

آراستگی

ابن جهم می گوید: نزد امام رضا (ع) رفتم و ایشان موهایشان را رنگ سیاه زده بودند. گفتم: فدایت شوم: با رنگ سیاه موهایتان را رنگ کردید؟ فرمودند: در رنگ آمیزی مو پاداش است. رنگ کردن موی و آمادگی (با آراستن ظاهر) از چیزهایی است که پاکدامنی زنان را افزون می سازد و زنان پاکدامنی را رها کردند چون همسرانشان خود را برای ایشان آماده نکردند.

محمد حکیمی می نویسد امام در این کلام، به دو موضوع اشاره کرده اند: نخست، پاداش اخروی و اجر الهی زینت و آرایش کردن. دوم ارزش اجتماعی و تکلیفی آن. این هر دو موضوع مهم است و موضوع دوم که بیانگر فلسفه ی اجتماعی آرایش و آراستگی است، اهمیتی ویژه دارد، چون آرایش مردان و آراستن سیمای ظاهری، خود موجب افزونی پاکدامنی زنان می گردد و احساس لذت جویی و زیباپرستی آنان را اشباع می کند.

درباره ی شیوه ی زندگی اجتماعی امام رضا (ع) رسیده اشت که آن امام بزرگ، در خانه لباس های پاره و درشت و پشمینه می پوشیدند و بر خویش سخت می گرفتتند و دشوار می زیستند و از آسایش و راحت طلبی دوری می گزیدند و هنگامی که در جمع ظاهر می گشتند و میان مردمان می آمدند، خود را می آراسته و زینت می کردند. در این رفتارِ امام، که بازگو کننده ی اندیشه و فکر امام است، آرایش و آراستگی ظاهر، نوعی تکلیف اجتماعی برای احترام به دیگران معرفی شده است. از این رو، آرایش سیمای ظاهری، حق بزرگ انسانی و اجتماعی است که موجبات خرسندی مردمان را فراهم می آورد و این چگونگی به اغنیا و توانگران اختصاص ندارد و باید برای همه فراهم باشد، چون همه در اجتماع ظاهر می شوند و با یکدیگر روبرو می گردند و روی یکدیگر تأثیر می گذارند.

عطر و بوی خوش

امام رضا (ع) می فرمایند: شایسته نیست که انسان هر روز عطر نزند. اگر هر روز ننتوانست روز در میان و اگر نتوانست در هر جمعه و این (اندازه) را ترک نکند.

استفاده از عطر برای انسان در حال عبادت و در خانواده و جامعه امری است لازم  تکلیفی است انسانی و اخلاقی، که امام رضا (ع) بر آن تأکید فرموده است. اساس زندگی انسان بر انس، آمیزش و معاشرت نهاده شده است. انس و معاشرت و همگرایی، جاذبه ها و دافعه هایی دارد: جاذبه ها و دافعه های مادی و معنوی. زشت خویی، آزمندی، کینه توزی، بی عاطفگی و خشم، از دافعه های معنوی و اخلاقی است که دیگران را از انسان دور می کند و آدمی را تنها می گذارد، چنانکه اخلاق نیک، گذشت، خوشروئی، مهرورزی و بردباری، زمینه های دوست یابی و گرایش دیگران و جلب دوستی است. مسائل و اشیاء مادی نیز می تواند در تحکیم روابط اجتماعی و جذب و جلب مردم مؤثر باشد. از جاذبه های مادی، تمیزی، آراستگی ظاهری، بوی خوش و استفاده از عطریات است.

در خانواده نیز استفاده از عطر، به دو جهت اهمیت دارد: نخست، موضوعی است که در کلام پیشی امام بود و آن فراهم شدن زمینه های خرسندی خاطر زنان است و گرایش بیشتر آنان به پاکی و پاکدامنی و دیگر، احترام به روابط گروهی و احساس و عواطف انسانی است، که افراد خانواده نیز چون دیگر انسان ها باید از همنشینی با انسان لذت ببرند و شادمان گردند.

در عبادات نیز استفاده از بوی های خوش و انواع عطرها تأکید شده است. این نیز عللی دارد و مهمترین آن ها اینست که انسان در عبادت و در پیشگاه خداوند متعال باید با بهترین حال و آراسته ترین سیما باشد و جامه ی تمیز بر تن کند و بدن او پاکیزه باشد. از این رو امام رضا (ع) در سخن دیگری بوی خوش را از اخلاق پیامبران می شمرند و درباره ی پیامبر اکرم (ص) رسیده است که در سفرها از سه چیز غفلت نمی ورزیدند، که یکی از آن ها عطر بود. همچنین امام رضا (ع) درباره ی امام صادق «ع» می فرمایند: جایگاه امام صادق (ع) در مسجد از بوی خوش و جای سجده ی ایشان شناخته می شد.

منابع:

1-کلینی، کافی، ج6: 439، 496.

2-طبرسی، مکارم الاخلاق: 44، 89.

3-صدوق، عیون الاخبار الرضا، ج1: 279.

*حکیمی، معیارهای اقتصادی در تعالیم رضوی: 188، 196.