بهاره داداشی

علامه سیدمحمدحسین امینی در سال 1320 هـ. ق ( 1281 هـ. ش) در تبریز به دنیا آمد. شیخ احمد امینی تبریزی پدر و مولی نجفقلی مشهور به امین الشرع، جد پدری ایشان نیز از عالمان برجسته و بنام و در نزد مردم بسیار با احترام بودند. علامه افزون بر اینکه فضای خانواده، ایشان را برای انجام فعالیت‌های علمی و دینی مهیا کرده بود، از 16 تا 32 سالگی در جامعه علمی حوزه نجف در محضر استادانی چون آیت الله سید محمدبن محمدباقر الحسینی فیروزآبادی، آیت الله سیدابوتراب بن ابوالقاسم خوانساری، آیت الله میرزا علی بن عبدالحسین ایروانی و آیت الله میرزا ابوالحسن بن عبدالحسین مشکینی کسب علم نمود. علامه امینی در این زمان افزون بر اینکه به درجه اجتهاد دست یافت، اجازه روایت را نیز کسب کرد. اجازه در روایت حدیث به این معنی است که استاد و محدث به برخی یا همه شاگردان خود که دارای شایستگی‌هایی مانند امانت در نقل و قدرت فهم احادیث داشتند، اجازه می‌دادند کتاب خاصی یا روایات راوی مشخصی یا تمامی کتاب‌ها و راویانی را که خود استاد از آنان روایت نقل کرده است، شاگردان نیز نقل کنند. آیت الله سید ابوالحسن موسوی اصفهانی، آیت الله شیخ علی اصغر ملکی تبریزی، آیت الله شیخ محمد محسن (آقا بزرگ) تهرانی از علمای اجازه روایت علامه بودند.

وی افزون بر نقل حدیث، در تفسیر، تاریخ و علم رجال نیز صاحب‌نظر بود. علامه امینی طی عمر شریفشان کتاب‌ها و رساله‌ها و تفاسیر مهم و زیادی تقریر نمود که منشأ آثار و برکات بسیاری برای محققان بوده است. مقدمه و تحقیقی بر کامل الزیارات ابن قولویه، ادب الزائر لمن یَمم الحائر، سیرتنا و سنتنا سیرة نبیّنا و سنتهٌ، تفسیر سوره فاتحه الکتاب، المقاصد العلیّه فی المطالب السنیة، فاطمة الزهرا و رسالات متعدد دیگر که مجالی برای ذکر تمامی این آثار در این مقال اندک وجود ندارد.

«الغدیر» دایرة المعارف شیعه

در صدر مهم‌ترین تألیفات علامه امینی کتاب معروف الغدیر است که در حقیقت ثمره عمر با برکتشان است که در طول 40 سال جمع‌آوری شده است. علامه امینی در این کتاب که در حقیقت دایرة المعارف شیعه در زمینه حدیث غدیر به شمار می‌آید، در 11 جلد روایت 110 تن از اصحاب رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) و 874 تن از تابعین را نام می‌برد که حدیث غدیر را روایت کرده اند. همچنین طبقات راویان حدیث غدیر را از قرن دوم هجری تا قرن چهاردهم در قالب 3360 تن ذکر می‌کند و به مسأله ولایت تشیع از جنبه‌های گوناگون تاریخی، تفسیری، روایی، حدیثی، ادبی، کلامی و اصولی پرداخته و در این راه از هزاران منبع و رساله بهره برده است.

هدف از نگارش « شهداء الفضیله»

با اینکه کتاب الغدیر علامه امینی بیش از سایر رسالات وی زبانزد خاص و عام است، اما اهمیت دیگر تألیفات علامه کمتر از الغدیر نیست. اثر ممتاز دیگر از علامه امینی کتابی با عنوان «شهداء الفضیله» است که خود مؤلف درباره آن می‌گوید: «کتاب فنی، تاریخی، أدبی مبتکرفی موضوعه، یتضمن تراجم شهداء علمائنا الأعلام، من القرآن الرابع الهجری إلی العصر الحاضر؛ و هم مئه ثلاثون شهیدا؛ کتابی است تخصصی، تاریخی، ادبی و در موضوع خود نو، شامل زیست نامه عالمان بنام شهید شیعه، از سده چهارم هجری تا این عصر که صد و سی تن می‌باشند.» و پس از تقدیم آن به فضلا و «پویندگان کمال انسانی» هدف از تألیف این کتاب را زنده کردن نام و یاد شهدا می‌داند.

از آنجا که این کتاب نام شهدا را از قرن چهارم هجری به بعد ذکر کرده است - با وجود اینکه طی سه قرن نخست هجری نیز عالمان شیعه بسیاری بودند که به شهادت رسیدند - خود علامه تکمله ای بر سخنان پیشین می‌افزاید و علت این گونه تحقیق را بیان می‌کند: «چون آن گروه از دانشمندان ما که در خلال سه قرن اول هجری شهید شدند، شرح حالشان در کتاب‌ها و معجم‌های فراوانی گرد آوری شده است، در این کتاب از شهدای قرن چهارم آغاز کردم تا عصر حاضر؛ و به عنوان «تذبیل»، در خیلی از قرن‌ها، شرح حال برخی از شهیدان مشهور را که از شخصیت‌ها و فاضلان بوده‌اند، ولی شهرت علمی نداشته اند نیز آوردم، چه یاد آنان را خالی از اهمیت ندیدم.»

۱۳۰شهید عالم

این کتاب دارای شرح حال ۱۳۰ تن از عالمانی است که بصراحت در راه مبانی اسلامی و فضایل اجتماعی شهید شده‌اند، یا آنان که ضمناً و به نوعی از باب داشتن چنین موضعی، به شهادت رسیده‌اند. بخش عمده ای از آنان نیز به علت داشتن تعلقات شیعی به شهادت رسیده اند. علامه همچنین در «ذیل»، شرح حال برخی از شهدای شیعه را که از فضلا بوده‌اند، ولی به عنوان عالم شهرت نداشته‌اند نیز آورده و در این کتاب از مأخذ و منابع معتبر بهره برده است. این کتاب نخستین بار در سال 1355 هجری در نجف به چاپ رسید و مورد تحسین و تقدیر عالمان بزرگی چون سید ابوالحسن اصفهانی، سید حسین طباطبایی قمی، حاج شیخ محمدحسین کمپانی اصفهانی، آقا بزرگ تهرانی و میرزا محمدعلی اردوبادی از مراجع و فقها و فیلسوفان ممتاز زمان قرار گرفت؛ به طوری که از همان زمان محمدحسین امینی را «علامه» لقب دادند و این گونه از آن دانشمند بنام یاد کردند. این کتاب در سال 1393 هجری نیز دوباره تجدید چاپ شد و این بار در قم و سه مقاله نیز در ابتدای کتاب و با عناوین «بعد مقاتل الطالبیین» نوشته دکتر توفیق الفکیکی البغدادی؛ مقاله ای در تجلیل از مقام علمی علامه امینی- «الهبة الکبری» نوشته سیدحسن الامین، محقق لبنانی درباره اهمیت کتابخانه امیرالمؤمنین- که توسط علامه امینی و در طول سال‌های تحقیق برای کتاب «الغدیر» کتاب‌های آن از کشورهای گوناگون جمع آوری شده بود- و همچنین «مع الافذاذ» نوشته محمدرضا حکیمی در بیان اهمیت شخصیت علامه امینی در کتاب الغدیر و شهداء الفضیلة به آن افزوده شد.

تحسین عالمان

این کتاب همچنین مورد تحسین عالمان برجسته ای قرار گرفته است و با توجه به جایگاه والای علما به لحاظ علمی در دوره‌های گوناگون تاریخ اسلام ، شهادت طلبی آن‌ها نیز بر علو مقام و مرتبه این عالمان نزد مسلمانان حق بین و حق جو افزوده است. محمدخلیل الزین عاملی، از استادان شناخته شده جبل عامل در مقدمه مبسوطی که بر کتاب شهداء الفضیله علامه امینی نوشته است، ضمن توصیف روش دقیقی که علامه در این کتاب به کار برده است؛ انصاف و سعه صدرعلامه در برخورد با منابع و اخبار غیر صحیح را قابل تقدیر دانسته و عاملی برای جذب جوانان و نوآموزان راه علم در راه تحقیقات و تألیفات برای شناخت مدارک معتبر و نحوه بهره گیری از آن‌ها می‌داند.

«ما اگر بتوانیم- چونان مؤلف «شهداءالفضیله» با روش نوین پژوهش، حوادث تاریخ اسلام را بررسی کنیم، حتماً بی اعتمادی جوانان تحصیل کرده و محققان معاصر را نسبت به خیلی از مسایل تاریخی برطرف خواهیم کرد و حقایق اساسی و حوادث راست را به قبول آنان خواهیم داد... گروه بسیاری از مورخان روی هوی و هوس و تعصبات اعتقادی، به نوشتن تاریخ دست زده‌اند و در نتیجه به روایت حوادثی که پدیده‌های واقعی تاریخ اسلام را پیش چشم ما بگذارد، نپرداختند. این شد که گروهی در فرا گرفتن تاریخ اسلام به جانب خاورشناسان رو کردند و این زیانمان بس که تاریخمان را بیگانگان بنویسند. معلوم است آنان نیز بی آنکه احساس شود، در تحقیقات خویش اعمال غرض هایی خواهند کرد... با این همه، در میان مورخان اسلامی، مردان مدقق با انصافی پیدا شده اند که در کاوش‌های خود، جز حقایق ثابت بر افکار عرضه نمی کنند و مایه گمراهی عمومی نمی شوند، بلکه نشان دهنده تطور فکریی هستند که در دوره‌های گذشته روی داده است. از جمله کتاب «شهداءالفضیله»، از بهترین نمونه‌های آثار این نویسندگان است که الهام بخش دیگران خواهد شد... . مؤلف برای انجام دادن این کار گرانقدر در حالی که جز خامه پرتوان و همت والای خود، یاوری نداشت به پا خاست و برای جمع‌آوری محتوای آن، کتابخانه‌های ایران وعراق را به دقت مورد بررسی قرار داد و در راه جست‌وجوی احوال شهیدان، نسخه‌های کمیاب را کاوید و به جز مالی که صرف کرد، سال‌هایی چند از عمر خود را گذراند، به طوری که مبالغه نکرده‌ایم اگر بگوییم علامه امینی در تألیف این کتاب، نیروهایی را به کار برد که خارج از متعارف بود تا توانست آن را با این ترتیب بدیع و سبک زیبا و بیان لطیف و تعبیر نیکو بیرون دهد و خوانندگان خود، هنگامی که این یگانه کتاب را بخوانند، به رنج‌های فراوانی که در راه تألیف آن تحمل شده است، پی خواهند برد.»

کتاب شهداء الفضیله علامه امینی در اصل به زبان عربی تقریر شده است و برگردان فارسی آن نیز با عنوان «شهیدان راه فضیلت» توسط جلال الدین فارسی انجام شده است.